PAZO DE SOBRÁN E OS SOUTOMAIOR

PAZO DE SOBRÁN E OS SOUTOMAIOR

Do Pazo de Sobrán non se teñen datos exactos da súa construción. Segundo o historiador Hipólito de Sa, foi erguido sobre os cimentos dun antigo mosteiro onde a primeira referencia é de 1098.

O escritor Ramón Blanco Arean, fai un comentario no libro “Galicia Historia e Imagen” que,” aproveitando os cimentos do mosteiro ao que pertenceu a Igrexa de San Martiño de Sobrán, doada ao mosteiro de Antealtares polos condes de Borgoña, (1)-don Paio Gómez de Soutomaior edificou o pazo de Sobrán”.

Foi no século XV onde xa imos ter referencias auténticas de súa existencia, pois sábese que pertencía ao Mariscal Suero Gómez de Soutomaior.

O Pazo ten dúas torres de orixe medieval, conserva algunha saetera así como algúns signos lapidarios. O corpo central que xunta ás torres debeu ser construído con posterioridade á creación das mesmas.O Pazo era morada e agropecuario, aínda que ten moito de defensivo militar se facemos unha 
comparanza da súa estrutura e a súas formas externas alongadas de calquera forma 

Acta de bautismo do Conde de Maceda nacido neste Pazo e
bautizado na Igrexa de San Martiño de Sobrán

ornamental barroca propia da maioría dos pazos. O Pazo é un dos mellores dentro do subgrupo de aqueles que resultan da fusión de antecedentes militares e monacais. A carencia total de ornamentación e o efecto de austeridade do conxunto, casan perfectamente en ámbolos grupos.

Tivo unha incidencia histórica na bisbarra, en Galicia e en España e os intres de maior auxe desta casa, foron arredor de dous personaxes estelares, Paio Gómez de Soutomaior e o seu fillo Suero Gómez de Soutomaior e o seu irmán Xoán Gómez de Soutomaior fundador do porto de Vilaxoán, persoeiros que falo deles noutros capítulos.

. Outros donos do Pazo no percorrer dos tempos foron entre outros, os Condes de Maceda e o Marqués de Castelar . En 1700, Sobrán era rexentada polo III Conde de Maceda don Xosé Benito de Lanzós e Novoa, nacido en Santiago o 11 de decembro de 1670, casara con María Teresa Taboada Villamarín. O Conde e maila súa muller residían por temporadas no Pazo, En 1710, o Rei Felipe V concedeulle a grandeza de España de primeira clase.

Sucedeulle o seu fillo don Francisco Xavier de Lanzós e Taboada, nacido neste Pazo

Francisco Padín Cardalda e a súa dona foron os últimos
donos do Pazo, mercado a primeiros do século XX, sendo
agora dos seus descendentes a familia Padín

e bautizado na Igrexa de San Martiño de Sobrán o 7 de decembro de 1699. Foi Tenente Xeneral dos Reais Exércitos, Xentil Home de Cámara do Rei Carlos III e Vizconde de Laioxa.

Os escudos atópanse na torre esquerda onde figuran as armas dos Soutomaior e os Castro.

Na actualidade o Pazo pertence a familia Padín e nas dependencias das antigas adegas  ata fai uns anos existía  un restaurante de nome. “El Lagar”

--------------------------------

OS SOUTOMAIOR VINCULADOS AO PAZO

(1)- Paio Gómez de Soutomaior, Mariscal de Castela, Cabaleiro da Banda, Señor da Fortaleza de Lantaño, das vilas de Santo Tomé, Villamaior, do porto de Carril e da Fortaleza e vila de Rianxo, Señor da Fortaleza de Insua, terra de Tabeirós, e de San Martiño de Sobrán.

O seu bisavó, que foi tanto ou máis importante, foi Paio Gómez Charino (segundo Crespo Pozo, débese nomear Paio Gómez de Soutomaior El Charino); nacera en Rianxo no ano 1223 e foi Señor de Rianxo e Quinto Almirante de Castela, asistindo á conquista de Sevilla tomada polos mouros. Para a toma desta cidade concorreu coas naves de Galicia, chegando a ser primeiro Almirante Maior; dende a súa mocidade foi moi afouto e práctico nas tarefas do mar por se ter criado na ribeira e afeito dende a súa nenez aos perigos do mar. Dende moi mozo comezou a súa carreira militar.

Na toma de Sevilla mandaba unha flota de 27 navíos e destruíu unha ponte feita de barcos sobre o río Guadalquivir, que chegaba desde o castelo de Triana ate o Arenal, cunha das súas naves. Isto aconteceu o 3 de maio de 1248.

Ao ser Paio contemporáneo do Rei Alfonso X El Sabio, personaxe que tanto amaba a poesía e aos poetas galegos, o Rei sempre procurou telo ao seu carón. Moitos estudosos de Paio din que, no eido literario, foi un dos representantes máis notábeis da lírica galaico-portuguesa, xunto con Martín Códax, Mendinho e Joan de Cangas. Foi don Paio un dos primeiros autores que tratou o tema do mar na poesía, cantando ao mar aberto surcado polos navíos de guerra. Esta é unha pequena mostra da súa poesía:

“As froles do meu amigo / briosas van no navío / e vanse as frores / d´aquí ben cos meus amores...”.

Pazo de Sobrán nos anos 40

Da súa condición trobadoresca, que foi e por certo excelente, recollo unha pequena estrofa: “... Ai Santiago, padrón sabido / Vos m´adugades o meu amigo; / sobre mar vem quem frores d´amor ten / mirarei, madre, as torres de Jeen...”.

O mariño, poeta e trobador, don Paio Gómez Charino, vencellado á Ría de Arousa e, indirectamente, con San Martiño de Sobrán, finou asasinado en 1297 (seica por razóns políticas) estando nunha dehesa de Ciudad Rodrigo en conversa a cabalo cos Infantes D. Xoán e D. Pedro, cando un cabaleiro de nome Rui Pérez Tenorio atravesoulle o corazón cun coitelo. Ao Almirante Poeta trouxérono para ser soterrado en Pontevedra, na Igrexa de San Francisco. Estaba casado con Dona María Maldonado.

O seu bisneto do cal faláramos anteriormente, don Paio Gómez de Soutomaior, Señor de Sobrán, fora nomeado polo Rei Henrique III embaixador ante o Gran Tamorlán,  chamado tamén  na forma máis usual no século XIV “Tamurbeque”, que era un gran conquistador tártaro e xefe do Diagatai, unha gran rexión de Hungría .

Nun escrito do século XV titulado Discurso hecho por Gonzalo Argote de Molina, fala deste acontecemento diplomático: “ .... imbió el rey don Enrique por Embaxador al gran Tamorlán a Payo Gómez de Sotomayor y Hernán Sánchez de Palazuelos, Caualleros de su casa. Los cuales se hallaron en aquella sangrienta  y famosa batalla que entre estos dos grandes principes se dio, donde el turco, preso y puesto en una jaula de fierro, siruiendo de poyo de estribo al Tamorlán. Recibió el Tamorlán con mucha Beneuolencia a Payo Gómez de Sotomayor y Hernán Sánchez de Palazuelos... ”.

Ruinas de Santo Domingo en Pontevedra, onde están enterrados os Soutomaior
foto da Ilustración Española e Americana de 1907

Entre os dons que Tamorlán concedeu ao Rei Henrique III, levados por Paio Gómez e Hernán Sánchez, estaban dúas damas irmáns, que en Castela se chamaron Dona Angelina de Grecia e Dona María Gómez. Contan os cabaleiros do liñaxe de Soutomaior, descendentes de Paio Gómez, que chegou a Sevilla con Angelina e María e de alí  marcharon á Corte, pasando pola fortaleza de Carpio (Córdoba) que pertencía ao seu curmán, Luís Méndez de Soutomaior. Foi recibido e hospedado con grandes festas, e acampou  ao pé da fortaleza na que don Paio tivo amores e empreñou a Dona María Gómez , razón pola que El-Rei don Enrique quixoo prender e matar, fuxindo don Paio a Galicia e despois a Franza para, co tempo, obter o favor real e ser perdoado. Por orde do Príncipe Juán, volveu a Galicia e casou con Dona María Gómez  en terceiras nupcias. A súa primeira dona , Dona Maior de Mendoza, era irmá do Arcebispo de Santiago don Lope de Mendoza, e a segunda foi María de Grecia. Os seus fillos foron Suero Gómez de Soutomaior, Mariscal de Castela que seguiu a liñaxe; Dona Inés Gómez de Soutomaior; María Gómez de Soutomaior; Paio Gómez; María Álvarez e Juán Mariño de Soutomaior, fundador da vila e porto de Vilaxoán. É máis que probable que  Inés Gómez como María Ávarez,  o doutor Diego Álvarez, e, quizais, tamén Estéban Rodríguez, tesoureiro da Igrexa de Santiago, foran fillos de  María Gómez, como tamén o devandito don Juan Mariño de Soutomaior.

O Pazo no interior onde se ollea parte do campanario de Igrexa
de San Martiño de Sobrán

O primoxénito, don Suero Gómez de Soutomaior, O Mariscal, herdeiro do señorío de Sobrán, Rianxo e Lantaño, xogará un dos papeis máis interesantes na Galicia do século XV. Estaba casado don Dona Leonor Vázquez da Insua.

De mozo serviu ao Rei Don Juán II de Castela. No ano 1441 foi testemuña con don Juan de Mendoza na carta do título de “Pertiguero Mayor” de Santiago, que fora outorgado a Rui Sánchez de Moscoso, da fidalga Casa de Altamira, da que Suero Gómez foi sempre o seu fiel aliado.

Naqueles tempos, eran moi normais as liortas entre a nobreza, e que as vilas e cidades solicitasen a axuda dun defensor entre aqueles homes que tiveran xente de armas. Suero Gómez tomou ao seu cargo a defensa de Sobrán, de Pontevedra e doutras vilas da Ría de Arousa. Comprometíase á defensa e axuda a tódolos veciños e moradores, e facía promesa de gardar tódolos usos e costumes da vila. Tampouco prenderá a ningún veciño, até que o faga saber ao alcalde da vila. O “Concejo” tiña por obriga, aparte de outros beneficios, a de axudar a Don Suero en todo o que fose necesario. Contrato parecido fixoo co “Concejo” de Vilanova de Arousa , xa que este pagaba o xantar a Don Fernando Bermúdez de Castro e a Don Suero para que defendesen a vila.

Un dos comedores do Pazo

As relacións que Don Suero tiña cos arcebispos de Santiago sempre foron de moita tensión e en moitos casos ameazárono de excomuñón e con multas de mil maravedís, de non se abster de esixir os tributos aos cidadáns das vilas pertencentes a Santiago. Pouco caso lles fixo. Unha desas requisitorias de excomuñón foi para que deixara exento ao cabildo de San Adrián de Vilariño de Cambados das rendas e froitos. Cando era Arcebispo D. Rodrigo de Luna non houbo nengún troco por parte de D. Suero.

No ano 1449, D. Suero casa en segundas nupcias con Dª Juana de Luna, irmán do Arcebispo, mais D. Suero seguiu aproveitando como antes os dereitos e señoríos da Igrexa de Santiago. En 1450, o Arcebispo D. Rodrigo fai un chamamento aos cabaleiros e escudeiros do seu reino, e moi especial ao seu cuñado D. Suero, prohibíndolles esixir “pechos y servicios” aos colonos dos canónicos por estaren exentos en virtude da concesión real e eclesiástica.

Máis adiante, e con ocasión dunha carta

Os músicos Juan Carlos Porto e Teo Cardalda 
no Comedor do Pazo-2017

de D. Rodrigo de Luna na que se ordeaba a cantos tiñan terras e pazos do Arcebispo que se incorporasen ao real exército na expedición contra os mouros, D. Suero e os demais cabaleiros negáronse a tal, dicindo que non estaban na obriga de facer tal servicio, comezando así un enfrontamento entre o Arcebispo e os demais cabaleiros que precisou da intervención do Conde de Lemos para asinar unha tregua. Nese mesmo ano de 1458, o Rei D. Henrique mandoulle unha carta a D. Suero e a outros cabaleiros na que se refería ás liortas que mantiñan co Arcebispo de Santiago.

Piorno da Pazo

Desde que se fai cargo da sede de Compostela Don Alonso de Fonseca no ano 1464, houbo unha continua sucesión de graves liortas cos señores. D. Suero Gómez, fiel aliado dos Moscoso, condes de Altamira, xogou un papel importante e, ao mesmo tempo, foi quen maior beneficios tirou da situación de enfrontamento que obrigou a Fonseca a asinar unha capitulación na que se comprometía a non residir na súa Diocese por un espazo de dez anos. Volverá Alonso de Fonseca a Compostela por mor do levantamento dos Irmandiños. A situación de descontrolo era tal que o Rei manda a D. Fernando Pareja, Adiantado Maior de Galicia, para poñer orde e fai un requirimento ao Sr. de Sobran, D. Suero, e a outros cabaleiros para que atendan a razóns, tomando estes a determinación de se constituíren nunha especie de confederación para se axudarse mutuamente contra Fonseca e os nobres vencellados co arzebispo. Ao derrotar a Fonseca, os señores de Galicia obtiveron grandes mercés do feble Rei Henrique IV e D. Suero é nomeado Mariscal conxuntamente con D. Pedro Pardo de Cela.

Unha sá de estar

Na guerra de sucesión ao trono de Castela, o Sr. de Sobrán Suero Gómez amósase partidario de Dª Isabel. No ano 1475 intervén no cerco a Pontevedra, que estaba en poder de Pedro Álvarez de Soutomaior (Pedro Madruga), cabaleiro que sempre foi compañeiro de armas de D. Suero. Quen levaba a parte principal do ataque a cidade eran o Arcebispo Fonseca e o nobre Ladrón de Guevara, que, dubidando da lealdade de D. Suero e dos seus aliados, Lope Sánchez de Ulloa e Moscoso, Conde de Altamira, e Diego de Andrade, determinaron en segredo prendelos pero advertidos por García Martiz de Barbeira do que tramaba o Arcebispo, puideron librarse da traizón. As cousas “no fueron de buena guisa” para os inimigos de Pedro Madruga, tendo que levantar o cerco da cidade que continuou no poder de Pedro Álvarez.

Sartego de Juan Mariño de Soutomaior, fundador do porto de Vilaxoán

No ano 1481, D. Suero intervén con Fernando de Acuña  contra Fonseca pero o cerco pouco dura.

No ano 1489, D. Suero fai testamento en Vilanova de Arousa. Este documento foi publicado no seu día por A. López Ferreiro e resulta ser unha copia do orixinal do século XVII. Quizais sexa máis interesante outro documento que é unha copia notarial coetánea da cláusula do testamento no que consta o legado ao Mosteiro de Santo Domingo de Pontevedra. Esta copia foi sacada do orixinal polo Prior e os monxes do devandito mosteiro polo mesmo notario ante quen D. Suero testara.

Finou D. Suero no ano 1490, sepultárono, segundo era a súa vontade, no Mosteiro de Santo Domingo de Pontevedra onde ficaban xa o seu pai Paio Gómez de Soutomaior e os seus avós.

Ao finar D. Suero, o seu irmán, D. Xoán Mariño de Soutomaior, o fundador do porto e vila de Vilaxoán, quedou rexendo o señorío de Sobran ata a súa morte, acontecida en 1496.
T.C.F.

SÉCULO XX EN VILAXOÁN 1900-1901 ANOS MOI REVOLTOS

SÉCULO XX EN VILAXOÁN

1900-1901 ANOS MOI REVOLTOS CON SUCESOS MOI GRAVISIMOS
QUE ACONTECERON NA VILA

Preguntoiro desde a casa de os Moreno Tilve,primeiros 
do século XX

A comezos do século XX , concretamente en 1900, Vilaxoán era cabeza do Concello de 3.285 habitantes, onde a maioría deles dedicábanse a pesca da sardiña, coas súas correspondentes fábricas de salgadura. Nas zonas e lugares da Freguesía de San Martiño de Sobrán como: Faxilde, Renza, Piñeiro, Mazeira, Galáns, Eiviño, Santa Mariña moita xente alternaban o traballo no agro e cría de animais coa pesca cando era o tempo da sardiña. Na outra freguesía de San Salvador de Sobradelo que tamén pertecía ao Concello de Vilaxoán os seus habitantes traballaban no agro, a salga e na pesca.

Rambla de Badía do Tombo

O Alcalde era Juan Oubiña, Secretario Eduardo Pajares, Contador Francisco Santos Crespo. No xulgado estaba ao cargo o xuíz Manuel Ameijeiras o fiscal Salvador Galván e Secretario Fernando Bayón; rexía a freguesía de San Martiño de Sobrán o crego Vitoriano Bandín. Neste ano aínda Vilaxoán tiña consulado de Uruguai ao cargo de Silverio Jover Poch como Vicecónsul.

Non podía faltar no pobo unha das bases máis importantes para a poboación como é a labor sanitaria que facía os médicos Manuel Rovira Carrero e Valentín Viqueira.

Como todo Concello máis ou menos organizado, a grande maioría produtiva do pobo viña da pesca dos mariñeiros xeiteiros e traballadores/as das fábricas de salgadura rexentadas por Manuel Costas, José Martínez Abad, Manuel Martínez, Somoza y Compañía, Andrés Rodríguez e José Trigo.

No ensino e educación pública estaba ao cargo dos mestres Carmen Oliván e Juan Piñeiro. Como toda sociedade organizada a primeiros deste século XX,Vilaxoán tamén tiña o seu bufete de avogado co despacho na praza que hoxe chámase Rafael Pazos que atendía o letrado Juan Oubiña que tamén era o alcalde da vila.

Non podía faltar obreiros de todas as profesións que moitos gardaban relación directa ou indirecta co mar, como podía ser os talleres dos carpinteiros de Joaquín Callón, Angel Galván e Román Loureiro. E do taller do ferreiro e cerralleiro Joaquín Piñeiro. Quen arranxaban os vidros das fiestras e portas era no taller de José Somoza que tamén era lanterneiro.

Eran tres as tendas de comestibles que eran rexentadas por Josefa Berenguer Costa, José Galáns e Manuel Martínez. Non podían faltar as tendas de roupa, oficialmente había dúas, a de Manuela Álvarez e Francisco Villaronga. Por último non podo esquecerme dun dos oficios artesanais máis importantes como o de zapateiro xa que eran militantes tanto na súa profesión como nos movementos de protesta social, case sempre  tiveron un papel dominante nas actividades de calquera pobo; por iso temos leido e escoitado aquel proverbio de:“zapatero a tus zapatos”, onde indicaba esta tendencia dos zapateiros a expresar opinións que só debían de deixarse sobre estes asuntos aos políticos e persoas oficialmente ilustradas. Na vila existían dúas zapaterías dos señores: Francisco Martinez e Arturo Silva.

Este ano de 1900 era o presaxio de alarma sobre a loita dos xeiteiros contra a traíña que tanto problemas tiveron a finais do século XVIII e principios do XIX, conflitos pola arte de pesca do arrastre introducido polos cataláns, denominado xávega. Esta alarma xa se viña avisando, que este conflito chegaría se non se poñía solución por parte do Goberno.

Viñetas satíricas dos xornais de 1901

En definitiva, os cataláns introduciron o sistema capitalista na produción pesqueira; tendo en conta que ata o intre en que chegaron estes “fomentadores” os mariñeiros de Vilaxoán como os demais pobos da Ría de Arousa e Galicia pescaban a sardiña dunha maneira artesanal ou tradicional coa arte chamada “xeito” dunha lonxitude de setenta metros de longo e dezaseis ou dezaoito de ancho cunha embarcación de nome “lancha xeiteira” ou dorna. Cando impuxeron os cataláns a “xávega” era unha arte que tiña entre os trescentos e os seiscentos metros de longo, cunha embarcación moito meirande que a dorna xeiteira. Estes métodos capitalistas e enriquecemento rápido da pesca, trouxeron moitos problemas aos cataláns con enfrontamentos cos mariñeiros, problemática que espallo máis documentada en vindeiras páxinas. A principios do século XIX, José del Río Cosas autor dun arbitrio que remitira ao Ministerio co título: “Contribución gravosa a la Pesca y Salazón”, dicía que deploraba a triste situación dos mariñeiros en Galicia convertidos en servizais dos cataláns, rematando o escrito desta maneira: “se aprovechan del sudor de tanto rudo infeliz, es considerable la ganancia que reporta al negociador foráneo, el ramo de la sardina y demás pescados despues que salen de las manos de los infelices pescadores matriculados, no lucrándose estos en nada en comparación de aquellos, a quienes venden la pesca así que llega del mar, bajo el precio que les acomoda, y se ven precisados a cederles por el subyugo de ser sus artefactos”.

Tiveron que pasar case 80 anos cando a voz de alarma chegou no ano de 1897

El Imparcial, Madrid-28-10-1897.

onde nun escrito publicado este ano no xornal

Eduardo Gasset Artime, fundador
do xornal El Imparcial

El Imparcial de Madrid o 28 de outubro por Eduardo Gasset Artime (fundador deste xornal) e deputado en cortes onde entre moitas cousas describe as razóns dos fabricantes de conserva coa traíña comentando: “... Seamos francos y menos egoístas y confesemos que con las traíñas se desa conseguir que tan solo tenga cuenta pescar a los ricos...”.

Desde 1897 ata 1900 a situación foise agravando en Galicia e con máis intensidade na Ría de Arousa. As liortas comezaban a estenderse por todos os portos, enfrontamentos ao longo das rías baixas en especial todos os portos da Ría de Arousa. No centro de toda esta loita, de malleiras, pedradas, tiros, dinamita contra as traíñas e queimándoas, á armada con canoneiras no mar e en terra coa garda civil e os carabineiros tratan de manter ao orde.

A chegar outubro de 1900, o conflito ía agravándose por mor de que fora desestimada a instancia que fora cursada ao Ministerio de Mariña por mariñeiros de Porto do Son, onde solicitaban que se prohibira a pesca coa traíña nas Rías Baixas, en especial a de Arousa, Muros, Pontevedra e Vigo.

Traiña e xeiteiro

O sr. Francisco Silvela Presidente do Consello de Ministros dispuxo, ademais, que sexan rechazadas todas as peticións en igual sentido.

Ante todo isto, chegando o mes xullo os mariñeiros do xeito de todos os portos organizaron unha grande manifestación en Vilagarcía. ¿Cal foi o motivo de decidir por este porto ?. Pois pola forza que tiña os mariñeiros organizados en Vilaxoán e pensaban que esta era a poboación máis importante de Arousa con comunicacións moi doadas con outros municipios, o ser capital marítima da ría e ter unha clase burguesa e políticos e militares de influencia de abondo, o ter unha badía moi grande para poder recibir sen problemas a centos de barcos. Todos estes motivos foron esenciais para que esta manifestación tivera a maior repercusión mediática a nivel de todo o país.

Segue en vindeiros capítulos...................................

O PAZO DA RUANOVA

O PAZO DA RUANOVA

Parte sur do Pazo

A casa pazo da Ruanova fica na corredoira que, dende a igrexa de San Martiño de Sobran, leva a Faxilde e a Renza; dende este lugar vaise polo antigo Camiño Real até Aralde; ao carón desta aldea fica o lugar da Ruanova. Ao camiñar por estes lugares, síntese o pracer do vento do norte da Ría de Arousa que vén mesturado co recendo dos piñeiros e carballos dos montes de Eiviño e Renza. Percorrendo o Camiño Real, como escribiu Rosalía de castro, contémplase “un mar de ondulante verdura”, un manto de parras enchidas de uva albariña.

Parte norte e cruceiro diante do Pazo

 Ao chegar ao pazo, atoparemos un fermoso cruceiro con escadas onde antigamente as vendedoras de hortalizas pousaban a mercadoría para descansar e logo seguir o camiño ate o mercado de Vilaxoán que estaba diante do Pazo de Pardiñas.

Ao carón da Capela, dúas placas pétreas fixaban as lindes entre a freguesía de San Martiño de Sobrán e a de San Lourenzo de András. Unha reza así:

“Jurisdicción de Villajuán, feligresía de Sobrán”.

Estatuas de Miguel Inclán e Rosa Malvido dentro do Pazo

Na outra placa:

“Villanueva, feligresía de András”.

A Ruanova ten unha longa fachada fachada en todo o seu percorrido da corredoira de verdes ourelas que atravesa por diante da vivenda. Na metade da fachada, formando corpo co edificio, atópase a histórica capela cunha fornela enriba da entrada coa efixie de San Miguel e remata nunha sinxela espadana. Pola banda sur, sobresaen no lintel os escudos dos fundadores da fidalga casa. Esta capela inspirou a Ramón del Valle-Inclán algunhas escenas da súa obra de teatro Romance de lobos, pertencente á triloxía das Comedias Bárbaras.

Un portalón ameado na banda norte dá paso aos eidos, e na á nobre hai unha porta que antano estivo protexida por cadeas que na actualidade aínda ten as argolas para suxeitar os cabalos.

D. MIguel Inclán, retablo que se atopa
na Capela do Pazo

 A casa comezouse a edificar a principios do século XVIII sobre as ruínas dunha antiga fortaleza da época dos Reis Católicos. Debeu ser D. Antonio Inclán (o menor) o que comezou a construción e ao mesmo tempo reconstruíu a capela que levantara Don Andrés Malvido e a súa Dona Francisca Rico da Rúa, pais de Rosa Malvido, esposa de Don Miguel Inclán, matrimonio que rematou a fidalga construción. No eido da casa, atópanse sobre pedestais dúas estatuas de granito que sobresaen polas videiras, que representan a D. Miguel, con casaca, chapeu, polainas e unha espada sostida baixo o brazo dereito, e a Dona Rosa, cunha chaqueta curta con volantes, saia longa e un laúde pulsado pola man dereita e sostido pola man esquerda, man na actualidade desaparecida.

Torre do Colexial e Capela de San Miguel

As figuras están moi deterioradas e lembran os tempos idos de saudade producindo a sensación de que están a chorar polo desleixo da casa que levantaron con azos de se perpetuar. Quen sabe se o futuro que agarda ás pétreas figuras de Dona Rosa e Don Miguel non será outro que desaparecer por forza ou accidente.

Escudo do Pazo

Na parte norte érguese a Torre do Colexial, así se lle ven chamando desde que no século XVIII tomaraa en posesión o bibliotecario e Reitor do Colexio de San Clemente de Santiago de Compostela, Francisco del Valle-Inclán Santos. Non quero deixar de chamar a atención sobre a versión que  numerosos estudosos e investigadores da obra de Ramón del Valle-Inclán sobre a orixe do seu apelido. Se houbo unha Inclán e un Valle que casaron e xuntaron os apelidos na Igrexa de San Martiño de Sobrán (Vilaxoán), e se houbo, como está comprobado historicamente, unha persoa que se chamaba Francisco del Valle-Inclán, ¿a conta de que ven continuar afirmando que Ramón del Valle-Inclán non se apelidaba así?.(1)

Foto dos anos 60 de Miguel e Rosa
fundadores do Pazo

Na actualidade, o pazo está repartido entre varios donos e sofre un deterioro progresivo. Aínda que na banda norte e a Capela vaise arranxando por parte dos seus donos.

Video de 2009 do Pazo de Ruanova. Voz en of de Teo Cardalda Gestoso

dos poemas de Ramón del Valle-Inclán "Claves Líricas". Poemas cantados por o 

grupo Cómplices onde Teo lles puxo música.

D. Francisco del Valle-Inclán Santos

(1)-O día 1 de Abril de 1735, o crego Manuel Francisco Padín celebrou na Igrexa de San Martiño de Sobrán o matrimonio entre dous veciños: Pablo del Valle Peña e María Antonia Inclán Santos, natural de Currás, Concello de Vilanova de Arousa. Velaí a orixe do apelido Valle-Inclán.

Esta María Antonia, que nalgúns documentos aparece co apelido Santiso no canto de Santos, foi bautizada en 1708 na Igrexa de Santa María da Pobra do Caramiñal; era filla de Antonio Inclán Ocampo, “o Menor”, natural de Caleiro, Concello de Vilanova de Arousa, e de María Gómez Santos (ou Santiso), natural de Boiro.

El Catón Compostelano, primeiro xornal
de Galicia fundado o 01 de maio de 1800
 por Francisco del Valle-ïnclán

Dona María Antonia e Don Pablo tiveron varios fillos nacidos en Ruanova. Francisco del Valle-Inclán, o primoxénito, naceu en Faxilde (Vilaxoán), lugar de residencia dos seus pais, o 29 de Febreiro de 1736, e foi bautizado na Igrexa de San Martiño de Sobrán. Don Francisco foi quen de fundar a primeira Biblioteca Pública Universitaria e fundara o primeiro xornal de Galicia : “Catón Compostelano”.

Miguel naceu o 18 de Agosto de 1744 e foi soterrado na mesma freguesía o 17 de Febreiro de 1789 . José Antonio veu ao mundo o 12 de Xuño de 1749 mentres que Dominga foi nacida o 5 de Novembro de 1737, Josefa o 7 de Marzo de 1739 e Bárbara Micaela o 3 de Abril de 1747. Bárbara Micaela finou moi nova. Carecemos de dados sobre unha filla chamada Francisca porén non tivo descendencia, seica. Quen así a tivo foi Dominga, que casou en Sobrán con Juan Antonio de Rubianes Franco, natural de Carril, o 10 de Xuño de 1759.

Acta de defunción de F. del Valle-Inclán en Sobrán

Acta de nacemento de Francisco del Valle-Inclán en
San Martiño de Sobrán

Pablo del Valle finará o 17 de Outubro de 1763 e María Antonia Inclán en 1774, e ambos foron soterrados no camposanto de Sobrán.

Outros Valle-Inclán nacidos en San Martiño de Sobrán (Vilaxoán)

Nacemento de Isabel Antonia del Valle-Inclán

Josefa Juana del Valle-Inclán

Carlos Luís del Valle-Inclán, avó do grande escritor
D. Ramón del Valle-Inclán

A OSTRA NA RÍA DE AROUSA, VILAXOÁN, CARRIL E CAMBADOS

A OSTRA NA RÍA DE AROUSA, VILAXOÁN, CARRIL E CAMBADOS

Nos séculos XVI-XVII e primeiros anos do XVIII, os mariñeiros de Vilaxoán comezaron a obter rendibilidade da ostra coa exportación do produto escabechado e embarrilado cara Castela, a Madrid, a praza de maior consumo.

Nos anos de 1706-1710, no mercado madrileño unha libra de ostra custaba 200 marabedís mentres que no ano 1720 a cotización no mesmo mercado era sete reais de vellón.

A Comboa rico criadeiro de ostras a principios do s. XX.
(Concello de Vilaxoán)

En 1750 os arrieiros-(1) que levaban a mercadoría de peixe salgado e ostras a Madrid (parte da mercadoría era destinada para as mesas das Súas Maxestades), cobraban de 12 a 15 reais por legua percorrida.

As zonas máis produtivas comprendían desde a praia da Comboa até Punta de Corón, O Esteiro do Rial, O Castelete- preto do con o Corbeiro- e toda a praia da Comboa. Mais os mariñeiros de Vilaxoán tamén ían a apañar ostras a outros bancos fóra da vila, concretamente aos viveiros que se atopaban en Vilanova e a Illa de Arousa, o que non deixou de provocar distintas queixas dos

mariñeiros deses portos ao Arcebispo de Santiago de Compostela en tanto que señor da xurisdición:

“veinte años ha que los vecinos de la Isla comenzaron a pescar y cazar pulpos, sardinas y ostras en las ostreras; que éstas hállanse casi más en tierra que en el mar; que los mareantes del vecino puerto de Villajuán, al igual que los de Villanueva, habían pretendido tambien pescar ostra en el citado paraje, lo que siempre se lo impedian”. Quizais xa comezaba o furtivismo na Ría de Arousa.

Un lote de ostras

En 1903 o doctor vilagarcán Roque Carús (2) afirmaba que, a cría da ostra de Vilaxoán e Carril podería competir, gracia ao seu exquisito gusto, coa producida en Franza, Tarento e o golfo de Edimburgo, si se instalaran parques ao estilo dos soados Arcachon, Marnnes e Ostende :“ utilizando, si fuere preciso los duros lechos de teja, tabla sin cepillar y haces de leño; evitando en lo posible el enterramiento de la ostra joven por el cieno y arena movediza, las acometidas de las estrella de mar, erizos, balanos, sérpulas y otros enemigos declarados; y, sobre todo, prohibiendo la venta de ostra menores del  diámetro de un duro, es  decir, de dos a  tres años,  y respentando la veda en los meses de verano”.

A ostra era un produto que xeraba considerable riqueza pero desde que se deixaron saquear viveiros enteiros, esa riqueza desapareceu, ocasionando a ruína de numerosas familias que vivían ou malvivían da súa pesca. Sobre a decadencia da pesca da ostra en Galicia, o economista e sociólogo Alfredo Brañas (3) ten escrito en 1889 na Revista Regional de Ciencias, Letras e Arte que: “el establecimiento de parques ostrícolas en buenas condiciones asegurarían a los habitantes de las riberas una vida holgada e independiente.

O Esteiro, anos 20, Vilaxoán

Triste es confesarlo; siendo las costas de Galicia fecundas en la producción de los más sabrosos moluscos, nunca se ha llegado, sin embargo, a explotarlos de una manera seria e inteligente. En Santa Marta de Ortigueira se hizo un criadero de ostras, que más tarde se entrego al más cruel y punible abandono. Los riquísimos y privilegiados viveros naturales de Carril, Villajuán, Cambados, etc., han desaparecido por completo”.

Aqueles criadeiros naturais antano moi produtivos foron entrando paseniño en  decadencia a partir do século XIX, concretamente en 1860 cando xa non daban ocupación aos pescadores que antes fornecían aos escabechadores e só as mulleres cos nenos ían apañalas na baixamar entre os cons e areais e algún que outro mariñeiro rastrexaba nos fondos das enseadas onde atopaban certas cantidades, case sempre miúdas. A finais do século XIX, pódese dicir que os tan ricos viveiros case desapareceron.

Ante a decadencia e esquilme dos viveiros naturais, a finais do citado século, nun intento de recuperar a súa antiga produtividade, o goberno de Alfonso XII autorizou a unha xeira de industriais o establecemento de parques ostreícolas. Unha Real Orde de 1885 concedeu permiso ao Marqués de Monasterio Alfonso Osorio de Moscoso Duque de Terranova (4), para instalar un viveiro en toda a praia da Comboa, no Concello de Vilaxoán ), a condición de que: “ la siembra exclusiva de ostras extranjeras con que ha de empezarse el parque sea, lo menos a razón de 50.000 por hectárea concedida”.

Na década de 1890 realizouse unha sementeira de 68.500 ostras pero foi traída de outros lugares de España e non, precisamente, da mellor calidade e por este motivo e por non ser o concesionario “una persona inteligente” dito intento non acadou os fins agardados, para rematar converténdose nun fracaso.

Mariscadoras recolledo ameixa no Esteiro
antigo criadeiro de ostras, ano 2005

(1)—Estes arrieiros tamén chamados “Maragatos” pertencían á bisbarra da Maragatería moi preto de Astorga (León), levaban o peixe,ostras e outras mercadorías a Castela ao través da “Ruta Postal”, tamén chamada “Carrera de Galicia”, dende a Coruña esta ruta incluía as Postas seguintes: Betanzos, Portebelo, Outeiro de Rei, Hospital de Chamoso, Fontefría, Pedrafita do Cebreiro, Trabadelo, Cacabelos,  Molinaseca, Fuencenbandón, Astorga, La Bañeza, Benavente, Villacastín, Espinar, Guadarrama, Torrelodones, e as Rozas.

Arrieros maragatos en ruta, finais do s. XIX

Os arrieiros tamén levaban peixe fresco para Madrid, para transportar esta mercadoría, estes estaban ao mando dos “Maestros de Postas”. Estes transportistas tiñan a saída da Coruña para Madrid ao pé das 4 ou 9 do serán, invertendo no percorrido unhas tres xornadas da viaxe.

Estes correos a cabalo encargados de face-lo percorrido de Posta en Posta o peixe fresco, facían un total de 41 viaxes da Coruña a Madrid nos meses de decembro ata abril, chegando a facer un termo medio de nove viaxes no mes.

No Arquivo Xeral de Contas de Simancas. Marina,legados 4183 e 4187,carpeta 1751-54, aparecen algúns nomes destes arrieiros: Francisco Ares veciño de Val de San Lourenzo (Astorga); Tomás de la Puente veciño de Lucillo (Astorga) etc.

Roque Carús Falcón

(2)-Roque Carús Falcón,naceu en Vilagarcia en 1852, médico, doutor en ciencias físico-químicas e naturalista ilustre, dedicou os seus traballos ao estudio da fauna e a flora microscópica e análises biolóxicos mariños, todas a súas pescudas deixounas nun libro marabilloso moi apreciado no estranxeiro. As súas obras máis notables son: “Los secretos de la Naturaleza, flora y fauna de la ría de Arosa”. Finou no ano 1910.

Alfredo Brañas

(3)-Alfredo Brañas, xurista, avogado, economista, sociólogo e político rexionalista, naceu en Carballo o 11 de xaneiro de 1859 e finou en Santiago o 21 de febreiro de 1900. Entre moitos dos seus escritos, recollo o que fai referencia á decadencia da ostra en Galicia: “Memoria acerca de las pequeñas industrias que conviene establecer en la provincia de Pontevedra ( La Coruña, 1889 )”. Sobre 1892, redactou en Vilagarcia de Arousa “Las Bases Generales del Regionalismo”, que permaneceron inéditas ata 1983. Os seus restos atópanse preto da tumba de Rosalía de Castro.

(4)-Duque de Terranova, naceu en Madrid o 25-05-1858 e
finou en Vilagarcía o 24-11-1901