PRINCIPIOS DA VILA

PRINCIPIOS DA VILA

Vilaxoán de Arousa atópase na marxe sur da Ría de Arousa na posición de latitude 42º 35` 4 N. e lonxitude 08º 47´ 3 W. Esta vila e porto é o núcleo de maior importancia tanto en poboación coma en edificación da freguesía de San Martiño de Sobrán. Toda a freguesía abrangue unha superficie de 5,9

Carta náutica da Ría de Arousa de Tomás López (1784)

Quilómetros cadrados con 83 Hectáreas de monte e 3.787 habitantes do censo de 2010. Foi concello de seu desde 1836 ata 1913 e desde entón pertence ao concello de Vilagarcia de Arousa.

Ampliación da mesma carta, onde se ollea
a Vilaxoán e Sobrán

Non hai moita constancia de cándo comezou a ser habitado o lugar onde naceu a vila, pero os estudios arqueolóxicos, o conxunto de costumes e crenzas que se transmitiron de xeración en xeración e a toponimia, danos pé para xulgar que debeu estar  habitada dende tempos moi antigos. Non é moi doado fixar con exactitude a época na que se formou un núcleo de poboación con un nome definido, pero tomando como base as excavacións que se fixeron a fins do século XIX e primeiros do XX, nas que apareceron varios obxectos de pedra pulimentada e cobre pertencentes a razas aborixes, pódese dicir sen dúbida que a vila debeu estar habitada nunha época cando menos anterior á neolítica, e polo tanto, prehistórica.

Na nave da igrexa de San Martiño de Sobran, do século XII, e máis no cemiterio, apareceron sartegos antropoides e moedas dos reis visigodos Égica e Witiza, achados que deberon ser descubertos en 1874 cando se acometeron unhas obras  no cemiterio e no adro, estando de crego Vicente María Tettamanzi, que remataron en 1880. No cemiterio tívose que reprantar a parte que está fronte á fachada principal da igrexa, levantándose unha fermosa escaleira de perpiaño que dá entrada ao adro do camposanto. A obra tiña unha razón de ser, xa que o camposanto atopábase ao descuberto e os nenos que pasaban para a escola sempre estaban a xogar dentro do mesmo e algunhas persoas atallaban camiño pasando por él. Tamén

Insuiña e parte da badía do Tombo nos anos 60

se fixo unha parede que separaba o adro da rúa, outra que deslindaba o camposanto do adro e unha terceira pola banda do nacente para pechar completamente o cemiterio. Estas paredes deron lugar a outros departamentos e locais separados, un deles quedará como adro principal embelecido con árbores. A desigualdade do terreo provocou a necesidade de erguer a terra pola entrada, así como desmontar rebaixando todo o terreo da parte superior. Este traballo non foi moi doado pero si moi custoso, sacándose unha morea de carros de terra e rochas que se racharon para dá lo fondo indispensable e poder abrir sepulturas. Ademais das devanditas obras, construíronse paredes exteriores para pechar unha pequena praza que se atopaba fronte a unha escola de nenos. Como anteriormente dixen, coido que os devanditos achados tiveron lugar cando se fixeron as obras e o crego Tettamanzi era unha persoa de alto nivel cultural e cunha perspectiva social progresista. A remodelación perdura hoxendia, con algún que outro troco no percorrer dos anos, mais a fasquía é a mesma.

 Na obra Legado Histórico de Fermín Bouza-Brey, de Marcelino Abuín, coméntanse os indicios da presenza sueva á vista dos novos achados arqueolóxicos, segundo noticias recollidas no xornal El Porvenir, de Santiago de Compostela, no ano 1876.  Marcelino comenta no seu libro:

“No adro cemiterio da igrexa parroquial, a máis de dous metros de profundidade... descubriuse casualmente ao abri-los cimentos para construír unha capela unida ao hastial do norte, un antigo cemiterio”.

Sete foron polo menos as sepulturas descubertas só na profunda gabia aberta, e, ademais, indicios das moitas que existiron primitivamente naquel chan.

anos 50

Na súa maior parte compúñanse de grandes lastras de máis de tres metros de alto, que formaban a maneira dunha caixa máis ancha na cabeceira ca nos pés e cun fondo que estaba revestido de grandes ladrillos e nalgunhas tamén de baldosas. Había algunhas que tiñan as paredes laterais formadas de ladrillos. Unha delas atopábase escavada na roca ata a terceira parte da súa altura.

Varios foron os ladrillos enteiros que se sacaron, uns de barro e outros de cal, e todos eran notabeis polas súas dimensións. Habíaos cadrados de máis dun pé de lado e rectangulares de dúas e media cuartas de longo e unha de largo e tres polgadas de groso.

Nalgunha sepultura aparecen depositados varios cadáveres. Débese nota-lo tamaño dos osos extraídos, así como o groso dos cranios, que nalgúns chegaba a catro liñas.

Ao nivel dos sepulcros tamén se descubriu un pequeno arco de sillería curvado por un lado e cuberto no seu interior de terra negra, que parecía cinza descomposta, unha capa de muíño de man atopouse a pouca distancia“.

 Nas necrópoles galegas das provincias de A Coruña e Pontevedra, o uso dos sarcófagos remóntase aos primeiros tempos do cristianismo; uns tiñan forma de cuba rectangular (Iria Flavia, Santiago, Santo Tirso de Oseiro etc.), outros tiñan formas antropomórficas, en parte con ondulacións en forma circular ou case de ferradura na cabeceira.                                                     (Vilaxoán desde o ar)

Non parece seguro que tódolos sistemas de enterramento estivesen recubertos de pranchas espesas, senón por sistemas de cuberta do máis elemental; eran pedras de dimensións variábeis, de formas máis ou menos regulares. Desta clase de sarcófagos temos dabondos exemplos que apareceron en moitas maneiras: tallados na rocha (Portomouro, Vedra, Sarandon, Fornelos, etc..), ou ben como sartegos a ras da terra (Iria,                  

Santiago, A Lanzada, San Vicente do Grove, Caldas de Reis, Ouviña-Cambados  e San Martiño de Sobrán).

Tamén apareceron achados de olería romana e moedas dos emperadores Constancio Cloro e Constantino. Os topónimos que atopamos en toda a freguesía dános pé para dicir que os iberos, celtas, fenicios, gregos e romanos, de primeiro, e os godos, suevos, normandos e árabes despois, estiveron poboando este porto de Sobrán.

Manuel Murguía en Galicia, sus monumentos y artes, su naturaleza e historia de 1888 , comenta que, ao saír de Vilagarcia en dirección a Cambados e a curto treito do convento das agustinas (Concello de Vilaxoán naquelas datas), atopouse nun terreo de enxurrada un moi grande depósito de cunchas entre as cales ollábanse mesturados ósos de animais, compoñendo o todo dun verdadeiro kjoekkenmoedding, ou refugallosde cociña. Cubertos con unha capa de terra de seixos, cando os obreiros comezaron a escava-la fendedura e reenche-la estrada, apareceu o depósito, no que predominaban as cunchas de ostras, berberecho e mexilón. A cada momento aparecían ósos que polas súas dimensións puideron ser de grandes paquidermos extintos e tamén restroballos de cerámica e mosaicos romanos.

Explorou un pouco por riba este depósito, sempre que  lle permitían as circunstancias, D. Ramón del Valle Bermúdez, pai do gran literario Ramón del Valle-Inclán. D. Ramón del Valle laiouse de non poder salvalo da completa destrucción por causa dos traballos da construcción do novo peirao de Vilagarcia (alertara desta destrucción no seu xornal La Voz de Arosa), xa que, buscando terra para o recheo, acometeuse o desmonte do terreo onde se atopaban e non tivo tempo máis que de achar algúns ósos e un cranio humano, asegurando que algúns dos osos tiñan ocos fendidos como para sacarlles a medula e outros apresentaban raias lonxitudinais e sinais de raspaduras, como se foran feitas con útiles de pedra. O Sr.Valle tratou de conserva-lo cranio para o estudio das xeracións vindeiras, gardouno nun caixón, pero foi víctima dos xogos infantís dos seus fillos.

( Mariñeiros da Vila á procura de peixe na Ría, anos 70)

Na Enciclopedia Universal Ilustrada, de 1920, fala da punta do Preguntoiro e un pouco máis aló da punta da Gorma é do illote do mesmo nome, que era un punto preferido polos mariñeiros de Vilaxoán para a pesca do congro ao palangre, comentando que, tendo este illote moi pouca extensión debeu estar habitado en tempos remotos, e onde en 1915 afloraban na súa superficie anacos de tégula romana.

O eminente polígrafo vilagarcián D. Fermín Bouza-Brey, expuña nas súas teses que os romanos escolleran o porto de Vilaxoán como un dos que arribaren de cando en vez nas súas viaxes pola Ría de Arousa; na súa opinión, tódolos achados de restos de ánforas procedían da limpeza dos barcos que se atopaban no porto.

T.C.F.