A IGREXA ROMÁNICA DE SAN MARTIÑO DE SOBRÁN - HISTORIA

A IGREXA ROMÁNICA DE SAN MARTIÑO DE SOBRÁN

HISTORIA

A Igrexa de San Martiño de Sobrán data do século XII. Seica foi levantada sobre as ruínas dun antigo mosteiro do que poucos datos hai. Rutas de lo románico en la provincia de Pontevedra, que o mosteiro de Sobrán foi patrimonial e quizais dúplice e que perdeu a súa categoría ao desaparecer os seus patróns.

(Praia do Preguntoiro onde se pode ollar a Igrexa)

As novas tómanse da doazón que fixo o conde D. Ramón, asemade con Dona Urraca, ao mosteiro de Antealtares o 28 de marzo de 1098. Hipólito de Sa comenta no seu traballo

(Interior e altar)

Por estas mesmas datas, a Raíña Dona Urraca fai doazón a Antealtares doutro mosteiro de nome "Supratelio" de Sobradelo, ao carón de Sobrán.

Igrexa nos anos 30

No ano 1114 hai unha doazón á Catedral  de Santiago, sendo Arcebispo D.Diego Xelmirez, das pertenzas que tiña Ramiro Muñíz, incluíndo a Igrexa, en ( San Martín de Severana ) Sobrán.

 É digno de mención o comentario que sobre esta igrexa fai Chamoso Lamas: "esta Iglesia tiene que figurar entre los monumentos próceres de nuestro románico y es una de las pocas que se conserva intacta en lo que a influencias góticas se refiere".

A igrexa está ao carón do Pazo de Sobrán que pertencía ao Mariscal Suero Gómez de Soutomaior, quen reformou o Pazo empregando as pedras do derruído mosteiro de Cálogo de Vilanova,. Ao mesmo tempo pasaba a él o patronazgo da igrexa onde a vinculou e comunicou con unha porta lateral ao Pazo, porta que hoxendía está tapiada.

DESCRICIÓN ARTÍSTICA

A igrexa de San Martiño de Sobran é un fermoso exemplo da arte románica en Galicia. A súa planta é rectangular, cunha soa nave e ábsida semicircular. A bóveda, de canón semicircular, está sostida por arcos transversais, apoiados en pares de columnas amosadas que dividen a nave en tres compartimentos, dos que se abren xanelas con arcos de medio punto, faltando a da parede central do Sur onde unha porta, que foi pechada con ladrillos, conserva a portada exterior. As xanelas teñen forma de seteira sendo a máis importante a que, na parede Norte, dá luz ao coro, que ten dous pares de columnas con capiteis, e unha triple arquivolta apoiada nos saíntes ábacos.

(Outra prespectiva do interior)

Baixo as xanelas hai unha imposta corrida e nos compartimentos da nave, ao carón do altar maior, atópanse os sartegos dos Gómez de Soutomaior; baixo o arco conopial da parede do Norte fica o de D. Xoán Mariño de Soutomaior, o fundador da vila e porto de Vilaxoán. No fronte figuran dous escudos labrados e sobre o sepulcro descansa unha estatua xacente con vestiduras episcopais que sostén un libro sobre o peito mentres na banda frontal hai unha inscrición con letras góticas coa lenda: "AQUÍ YAZ MARIÑO DE SOUTO MAYOR ARCYDYANO DE REYNA QUE FAIECEYO ANO DE MIL CCCCLXXXXVI A II DE NOVEMBRE"

Esta arca sepulcral, que descansa sobre dous leóns, cobre o fronte con tres escudos que levan os blasóns dos Soutomaior, Aldao, Mariños e Medoza.

A estatua xacente está vestida con as galas pontificais. As mans sosteñen sobre o peito un libro, e a cabeza descansa sobre tres almofadas escalonadas. Están dous anxos con libros nas súas mans parecendo como se estiveran entoando cánticos.

Seica, esta obra lembra ao artista que fixo o mausoleo do bispo de Ourense, Don Alonso López de Valladolid, que se atopa na beira dereita da entrada da Azabachería da Catedral de Santiago de Compostela.

(Parte sur e cemiterio)

É probábel que tamén sexa o mesmo escultor quen fixo o sepulcro do Arcebispo de Santiago Don Rodrigo de Luna, quen finou en xullo de 1460, que se atopa na capela maior da igrexa  Ex-Colexiata de Iria Flavia (Padrón). O bispo de Ourense, D. Alonso López, finou en 1468, oito anos despois do falecemento do prelado compostelán.

No outro compartimento da parede Sur, figura a estatua xacente dun cabaleiro armado do que non se coñece o seu nome, sen celada e cunha espada sobre o peito. Polos escudos que ten o sepulcro, quizais podería pertencer a familia dos Soutomaior.

Tres xanelas saeteras, con lisas arquivoltas sobre columnas de sinxelos capiteis, ábrense no ábsida do presbiterio que cubre unha bóveda de canón rematada en cascaron, apoiada dun arco que divide en dous tramos a capela maior.

(Igrexa no ano 2001)

Columnas semiadousadas dividen por fora o ábsida en cinco tramos, salientando no central belas xanelas de arcos de medio punto con arquivoltas de bocel e xeitosos capiteis.

Na fachada, de tres corpos, ábrese a portada con arquivoltas sobre pares de columnas acodilladas de directriz semicircular, da mesma fasquía ca da parede Sur. Unha colección de pequenos canos están baixo a cornixa sobre a que se abre unha xanela semellante á portada na que loce un rosetón.

ALGÚNS ARTISTAS AO LONGO DOS SÉCULOS

Neste capítulo quero citar algúns artistas que dixaron a súa pegada na igrexa de San Martiño de Sobran desde o século XVII ata finais do XIX. En tan longo período de tempo, houbo en Vilagarcía e arredores certa presenza inglesa e francesa, xa pois é sabido que foi Vilagarcia a primeira cidade galega que lle declarou a guerra a Franza e houbo un natural de Vilaxoan que mandou tropas que loitaron contra os exércitos franceses, o capitán Xosé Pardiñas. A guerra trouxo, como sempre, unha gran depresión económica e foron numerosos os saqueos nas igrexas.

(Plano da Igrexa)

Na Ría de Arousa non atopamos obradoiros e artistas locais de certa importancia, de modo que a maioría das obras feitas  na igrexa de Sobrán pertecen a xentes de fóra da comarca ou de artistas que procedían de Santiago, Padrón ou Noia.

Comezamos co apartado arquitectónico, falaremos tanto da construción como das restauracións e falaremos de mestres de obras, canteiros, carpinteiros e albaneis.

CANTEIROS

Construción da sacristía en 1690 por Domingo Insua, da vila de Troáns.

Arranxo das paredes da sacristía en 1690, por Andrés Núñez de Santiago de Compostela.

Retello e arranxo do fallo en 1770 e arranxo do adro en 1771 ,por Benito Caneda da freguesía de Dimo (Catoira).

Restauración dunha parte do adro 1772-73, por Raimundo Besada de Dimo.

Lousado do adro en 1799 e levantamento do campanario en 1802, por Bruno Baliñas de Dimo.

Arranxo do lousado do adro 1807, por Xosé Filgudiras, de Cuntis.

CARPINTEIROS

Retello e arranxo do fallo 1770, por Benito de Aval, da vila de Vilaxoán.

Retello 1718, por Simón Carvallo.

Obras na sancristía en 1698-1700, por Gregorio da Silva, do lugar de Castro.

Retello e arranxo do fallo en 1770, por Pedro López, de András, Francisco de Navia, de Caleiro, e Cristóbal Vea, de Cambados.

ALBANEIS

Retello en 1684-85, por Pedro Ruso de Riveira.

Retello xeral 1717-19-20-21, por Benito De la Torre.

ESCULTURA

Caixa do retablo en 1642,obra dun escultor de apelido Delgado.

Imaxe de San Martiño esculpido en 1648, por Francisco Díaz, do lugar de Sisán.

Dourado e pintura do marco do altar maior en 1766, por Andrés Xiráldez, de Paradela.

Andas da Virxe do Rosario en 1774, por Nathec de Portugal.

(Parte sur da Igrexa  ao carón do cemiterio)

Arranxos na imaxe do Rosario en 1803-04, por Cosme Núñez, de Boiro.

Cruz do Neno Xesús en 1798, dourado e pintura dunhas andas en 1799, por Lucas Pérez, de Padrón.

Retablo de ánimas en 1718-19, por Rosendo Refoxos, de Vilanova de Arousa.

PRATEIROS

Composición da cruz do pendón en 1792, por Nicolás Aller, de Santiago de Compostela.

Arranxo da cruz en 1617, por Mateo Falcón.

Dourado do viril en 1677, por Xoán Gamallo, de Cambados.

Composición da cruz en 1809, por Fernando López, de Santiago de Compostela.

Dourado do cáliz en 1794 por Xosé Novoa , veciño de Santiago, onde traballou nos derradeiros anos do século XVIII e primeiros XIX. Foi un importante prateiro que realizou importantes obras na Catedral de Santiago, como as trece varas de palio,

Igrexa en 1919

pertegueiros, pincernas e silencios; seis copóns novos de prata; dous Santiagos de ouro con pedras preciosas e outras composicións en 1788-89. Traballou en 1795 os bances das dúas andas e dous atrís. No ano 1805  fixo catro copóns e en 1807 un Santiago de ouro.  X. Novoa vivía na freguesía de Salomé e suponse que alí finou no primeiro decenio do século XIX. Composición do cáliz  en 1661, por Francisco Oia, de Cambados.

Composición do cáliz en 1771, coroa da virxe 1788, arranxo da cruz do pendón 1802, composición de vinaxeiras 1806, arranxo da culler do cáliz 1807, obras todas de Xaime Porto Mariño, de Santiago de Compostela. Composición da cruz en 1765, por Dionisio Bens, tamén de Santiago de Compostela.

OUTROS ARRANXOS DA IGREXA

(Tumba de Xoan Mariño de Soutomaior)

A función litúrxica, como temos visto, leva aparellada todo un conxunto de atributos propios, desde as campás mesmas até, a confección de ornatos sacros, reixas e algunhas obras de pintura. Hai, pois, outros artistas que interveñen na realización de obras menores, suntuarias ou non, que cumpre citar:

Marco e tarima do altar maior en 1767, por Benito, do lugar de Abalo.

Casulla e outras roupas en 1815, obra de Luís Beltrán, de Santiago de Compostela.

Arranxo dos pendóns en 1815, por Casaldarnos, de Santiago de Compostela.

Varios obxectos de latón de 1771, por Diego Crespo.

Compoñer  asento e peana do altar maior en 1680, por Antonio Da-Priva.

Pendón de damasco branco en 1801, por Jacobo Eiras, de Santiago de Compostela.

Compoñer vidreiras en 1771, por Domingo

Igrexa e parte do Pazo de Sobrán. Foto sacada desde a Punta
do Preguntoiro no ano 2016

A. Fandiño, de Santiago de Compostela.

Cancillas do adro en 1719, por D. Piñeiro Fernández.

Composición dunha troneira en 1702, por Domingo Fontán.

Composición de vidreiras en 1789, por Rafael Guerra, de Noia.

Candeeiros de madeira en 1771, por Francisco Navia, de Caleiro (Vilanova de Arousa).

Pintura do sombreiro do púlpito en 1782, por Pastor Cuteda.

Arranxo das portas en 1617, por Xoán de Pazo.

Pintura do monumento en 1796, dourado e pinturas baras do palio 1798,  por Lucas Pérez de Padrón.

Candeeiros de madeira en 1768, por Rafael Reino.

(Altar)

Arranxo dun pendón en 1804, por Domingo Lucas Rial.

Compoñer vidreiras en 1802, e de novo vidreiras e máis troneiras en 1807,por Sebastián Rodríguez de Carril. Pendón do Rosario en 1798, roupas da virxe e casulla de damasco en 1799, por Manuel Rubianes. Catafalco de defuntos e terno completo en 1850, por Alexandre San Martín, de Santiago de Compostela. Despensa, oratorio da sancristía, compoñer caixóns do altar maior en 1698-1700, por Gregorio da Silva de Castro. Casulla negra en 1771, por Manuel Vicente. Casullas en 1767, por Xoán Ilario, do porto de Vilaxoán.

Velaí algúns nomes de artistas dos obradoiros de carpintería e ebanistería de Vilaxoan que fixeron traballos en outras igrexas da bisbarra:

Manuel Canosa, que fixo a lámpada do Santísimo en 1849 na Igrexa de Bamio. Anxo (?), que renovou todo o tellado da capela sur da Igrexa de Caleiro (Vilanova de Arousa) en 1909, e Benito Aval, que arranxou o tellado en 177

(Tumba dun Cabaleiro dos Soutomaior)

OUTRAS NOVAS DA IGREXA

Moitos foron os saqueos que durante séculos sufriu a igrexa e como consecuencia perdeu gran parte da súas riquezas: xoias, pinturas e tallas en madeira e perpiaño, chegadas en doazón, desapareceron para endexamais retornaren. Un exemplo das doazóns é o dun emigrante do século XVII de nome Alonso Fiel de Cavarces, natural de Sobrán, residente na cidade dos Anxos de Indias, que donou unha cantidade de xoias importante.

(Unha das columnas da Igrexa)

Ata hai uns anos, no fornelo da fachada, houbo unha estatua ecuestre de San Martiño con perruca carruxada e chapeu de penuxe, que desapareceu misteriosamente e até hoxe nada se sabe dela. Era unha fermosa obra esculpida en perpiaño, realizada no século XV, e quizais hoxendía esta embelece algunha casa señorial que, de seguro, saben ben de ónde procede e a quén pertence, de xeito que para que o pobo de Vilaxoan recupere isto que era seu, de veremos agardar a que algunha persoa nos diga en qué mans se atopa agora. Esta peza é inconfundible, xa que o cabalo tiña unha pata rota a causa dun accidente que sufriu o canteiro da Lagoa, Sr. Diz, que se aferrou a ela para evitar caer ao chan cando estaba a limpar a figura e como non soportou o seu peso partiu pola parte máis feble, acabando no chan o bo do Sr. Diz e mailo anaco da pata cabalar.

(Fachada da Igrexa en 1919, cando aínda 
estaba a escultura
ecueste de San Martiño do século XVI. 
Desaparecida por arte de maxia)

Sobre este episodio, recollo parte do poema publicado no libro titulado Mis Memorias, obra precisamente do fillo deste canteiro da Lagoa, de nome Roxelio Diz. Libro editado na cidade de Puebla en México. A poesía comeza así: "La Iglesia de Vilaxoán,/ tiene la fachada antigua;/ la recuerdo desde niño,/ grabados en piedra fina./ San Martín al frente estaba,/ con una mano partida;/ que se la partió mi Padre,/que desde ahí se caía./ Fue un día señalado,/ fracturando tres costillas,/ el caballo sin la mano,/ y mi padre sin costillas. / San Martín y el caballo, / quedaron allá arriba; / mi padre en el hospital, / curando sus heridas. / Y la mano del caballo del jinete San Martín; / no se pudo restaurar, / pues lo llevaron de ahí. / San Martín quedó haí, / reliquia muy admirada; / y cuando de viejo volví, / ese tesoro no estaba./ Desde haí no se fue solo, / sin una mano no andaba; / fue un milagro Señor, / el pueblo, así exclamaba. / San Martín y el caballo, / y la pila de bautizo, / reliquia de siglo XV,/ que han desaparecido”.

Os libros da freguesía de Sobran que se conservan no Arquivo Histórico Diocesano son: Libro de Fábrica de 1906-1945, Libro de la Cofradía del Buen Jesús y Ánimas de 1678, Libro de la Cofradía de Nuestra Señora del Rosario de 1667 e Libro de la Cofradía de Nuestra Señora del Carmen de 1753. Este último recolle a morte en combate durante a Guerra da Independencia do veciño de Vilaxoán Juan Ozores, preto de Burgos, en 1808.

Outros dados que podemos tirar é o nome do Cofrade Maior en 1676, o Mordomo D. Ventura Gómez Mariño, xuíz do Coto de Sobran.

Dos moitos acontecementos que tiveron lugar nesta fermosa igrexa, quero subliñar un en especial, o vencello dos apelidos Valle e Inclán cando contraeron matrimonio o primeiro de abril de 1735 dous veciños de Vilaxoan, Pablo del Valle e María Inclán, tataravós de Ramón del Valle-Inclán.

A campá grande é do ano 1903, realizada en Arcos da Condesa por Melchor Ocampo. A mediana tamén foi feita en 1903 polo mesmo fundidor, e a campá pequena é do ano 1833.

PÍA BAUTISMAL DO SÉCULO XIII

Pía Bautismal

A pía bautismal (s.XIII), é unha fermosa obra de cantería cedida en 1911 á Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, na actualidade pertence ao Museo da mesma cidade e pódese ollar na Igrexa de Santo Domingo onde tamén fica o sartego de Suero Gómez de Soutomaior, Señor de Sobrán irmán de Juan Mariño de Soutomaior fundador da vila e porto de Vilaxoán.

Algunhas pedras que embelecen o adro da Igrexa, pertencían a capela de Santa Mariña, hoxe desaparecida, unha perda e atentado cultural ao noso patrimonio Artístico, por preguiza, ignorancia, desidia, incultura e barbarismo. Desta Capela de Santa Mariña teremos outro apartado escrito,  xa que gardaba unha estreita ligazón coa Igrexa de San Martiño.

Teo Cardalda Fernández