OS PRIVILEXIOS SEÑORIAIS E ECLESIÁSTICOS DAS OSTREIRAS NA RÍA DE AROUSA. SÉCULOS XVII – XVIII

A vida dos mariñeiros era moi precaria, de mera supervivencia, limitada por unha economía de subsistencia, pero a riqueza xerada era capitalizada polas mans mortas da nobreza e da aristocracia eclesiástica. Abacelada a poboación nos señoríos e dominios xurisdicionais, producía para manter unha cada vez máis inútil superestrutura social detentora non só dos medios de produción senón tamén das vidas das xentes do común.

As Saiñas (Vilaxoán) ao carón do Esteiro, ano 1964

Nestes viveiros existían un dominio privativo de certos condes como: os de Monterrey, Fefiñanes, Castronuevo, Goyanes etc.. Estes prohibían aos pescadores “....cazar ostrias en ellos sino fuere con su licencia.....”, por considerar a ditas ostreiras naturais como propias e non comúns,, en base a antigas regalías herdadas no medievo.

 Estas ostreiras, estaban limitadas por estacas e pedras e ningunha persoa podía ir a pescar nin rastrear ostras, se non era pola orde do Sr. Conde ou dos seus mordomos. Exemplos hainos dabondo, voume a limitar soamente a un. O condado de Monterrey en Galicia, tiña a Casa de Alba nas augas de Cambados, a valiosísima ostreira que posuía abarcaba un sector cuberto polo mar  “....en creciente y menguante....”, nunha zona que antigamente era un campo e unha xunqueira. En 1670, a súas demarcacións eran limitadas con marcos que comezaba entre a vilas de Fefiñáns e Cambados; desta parte o marco ía ata Tragove; deste ata punta de Xestais e ata a pedra do Galiñeiro, logo en liña desde a pedra Monzón ata o porto de Santo Tomé. Dentro deste gran recinto marítimo, o pescador arousán non podía recoller ostra ningunha sen a licenza que lle daba o Sr. feudal.

 O conde de Monterrey tiña o dereito de “....prohibir y quitar a todo género de personas la caza de ostras, y que entren en el lodo donde éllas se aposentan y no se remudan....”. Os que pescaban con licenza tiñan que abonar por cada barco e día de bo tempo 250 ostras “.....para regalo de su Excelencia dicho señor conde de Monterrey....”. Este dominio tan grande marisqueiro seguiu vixente ata o século XVIII.

A partir da segunda metade do século XVII, os mariñeiros comezan a ter conciencia da súa propia forza, intentado arranxar o problema dos vellos privilexios señoriais e eclesiásticos con preitos ante a Real Audiencia de Galicia, xeralmente para desgraza dos mariñeiros este preitos xamais tiñan éxito.

O Esteiro (Vilaxoán) ano 1995

 Dos moitos litixios que promoveron e expoñerano ante a devandita Audiencia, voume a espallar só en dous, xa que faría falla outro libro como este para enumeralos todos. En 1670 os pescadores de Cambados, Fefiñáns e Santo Tomé do Mar preitearon co conde de Monterrey, por mor das perturbacións que padecían no tocante “......a la pesca y caza de ostrias y más géneros de marisco, a raíz de providencias dictadas por mandato del referido dueño jurisdiccional de Cambados. Aducen los demandantes que la ribera marítima de la villas de Cambados, Fefiñanes y Santo Tomé, incluyendo la propia ostrera de la Casa de Alba, pertenecía al mar común, no conociendo ningunas demarcaciones que dichas tres villas tengan en el mar; por lo cual se aplicaron siempre, como lo hicieron sus antecesores en este oficio, a cazar ostrias con rastros, sin que hasta ahora, se lo tradijese ninguna persona......”.

 No percorrer dos anos os litixios dos mariñeiros de Arousa cos señores feudais ían a máis, sendo incapacitada a Real Audiencia de Galicia para arranxar dito problema por mor da influencia que exercían sobre esta institución os señores feudais. Ante isto as cousas foron radicalizándose ata o punto de chegar a enfrontamentos armados e con moitos mariñeiros na cadea. En 1682, os mesmos mariñeiros de Santo Tomé e Cambados litigan outra vez contra o conde de Monterrey; aducían os demandantes que: “.....están en quieta y pacífica posesión, usada y guardada desde 50 años y tiempo inmemorial a esta parte, de pescar libremente ostras y demás mariscos en la mar de Cambados y rías en más de cuatro leguas en contorno y con cualquier instrumento que se les antoje....” O Alcalde de Cambados non lles deixaba aos mariñeiros mariscar libremente; enviando contra os pescadores xente armada, onde os prenderon e os mazaron a golpes e cachetazos, ameazándoos que se volvían a poñer os pés nas zonas do conde os matarían.

 Ao longo de finais do século XVII e primeiros do XVIII os litixios e enfrontamentos dos mariñeiros contra os señoríos eran continuos. Non soamente eran os de Cambados, tamén os mariñeiros de toda a ría de Arousa.  En 1630, os mariñeiros de Vilamaior, a Illa de Arousa contra o arcebispo de Santiago como señor xurisdicional  de Vilanova de Arousa.

 En 1672, os mariñeiros de Fefiñáns, Santo Tomé, Vilanova, Vilaxoán, Vilagarcía, Portonovo e a Lanzada fan recurso ante o Capitán General de Galicia, aducindo que os señores xurisdicionais estaba a facer un grave dano aos intereses de moitas familias de pobres pescadores.

As Saiñas, 1965. Vilaxoán

Na outra banda da ría,  tamén era moi frecuente a loita dos mareantes de Cabo de Cruz contra a Casa de Goyanes, que rexía naquelas datas María de Ulloa viúva de Mariño de Goyanes como dona da Casa Fortaleza da xurisdición de Goyanes, que posuía a ostreira sita entre Peralta e a  praia de Barraña, xa que estes lle impedían aos mariñeiros, coa forza das armas, recoller o marisco nos meses de colleita.

Estes ancestrais privilexios señoriais e eclesiásticos, foron un continuo atranco para a libre explotación marisqueira nos mellores bancos naturais da Ría de Arousa. Así na segunda metade do século XIX a maior parte dos criadeiros naturais de Arousa sufriron o esquilmo e unha irracional explotación por parte destes donos que, desapareceron estes ricos viveiros case del todo. A finais do devandito século a produtividade era case nula e o goberno autorizou  concesións de parques ostreícolas para recuperar a antiga produción, pero foi un fracaso, esas concesións foron dadas a aos descendentes daqueles antigos condes e de casas de señorío; estes  volveron a cometer os mesmos erros de entón. Algunhas concesións aínda estaban nas mans dos últimos descendentes na década de 1970.

---------------------------------------------------

Resumo sobre a ostra escrito na Revista eSmás de xuño de 1919

T.C.F.

ULPIANO BUHÍGAS PRAT AVENTUREIRO E INVENTOR GALEGO NACIDO EN VILAXOÁN

ULPIANO BUHÍGAS PRAT

AVENTUREIRO E INVENTOR GALEGO NACIDO EN VILAXOÁN

      A mediados do século XVIII comezaron a vir a Vilaxoán aqueles cataláns aos que uns lle chamaban fomentadores e outros explotadores. Sobre o ano 1755 viñeron algunhas familias como eran: Antonio Fábregas, Xosé Fontanals, Nicolás Ferrer, Tomás Martí, Francisco Sabriá e os irmáns Fidel e Xoán Curt. Estes foron os principais pioneiros da industrialización pesqueira deste porto de Sobrán. Avegáronse nas zonas do Preguntoiro, Pumariño, Tombo e Torás, moitos deles eran naturais das poboacións de Arens de Mar, Blanes, Calella, Cubellas, Canet de Mar e outras poboacións de Cataluña. Ao longo dos anos fóronse destacando como industriais importantes Fidel Curt e Tomás Martí.

Ulpiano Buhígas Prat (Foto de 1879- Ilustración Gallega
Asturiana

   A partir do ano 1775, chegarían a este porto unhas cantas familias máis de Cataluña, como Francisco Batista, Xaime Bosch, Xoán Fábregas, Xoán Poch, e Francisco Prats. Un pouco máis tarde, concretamente nos anos 1788 e 1795 chegaban outras familias: Antonio Bargués, Pedro Bori, Salvador Buhígas, Manuel Cardona, Antonio Carrero, Xaime Comas, Carlos de Haz, Pablo Jover, Xoán Murta, Pablo e Ramón Poch, Manuel Roquete, Xerardo e Venancio Tapias e Francisco Vila; a maioría deles rematando este século, tiñan as súas fábricas en Vilaxoán no Grove e nos pequenos portos da Ría de Arousa, case todos eles eran veciños de Vilaxoán.

   Entre todos estes cataláns, un dos máis destacados era Salvador Buhigas Jaume afincado en Vilaxoán, onde ao pasar o tempo era nomeado Procurador Síndico Xeral, representaba a todas as fábricas de salgadura da Ría de Arousa, estaba capacitado para formular calquera queixa ao goberno de Carlos IV.

Vilaxoán a finais do século XIX, badía do Tombo

  Salvador Buhígas Jaume estaba casado con Teresa Prat Pons naturais de Calella provincia de Barcelona. Do matrimonio naceron e bautizados na Igrexa de San Martiño de Sobrán en Vilaxoán: Ulpiano Buhígas, Salvador e Isabel.

  Ulpiano Buhígas Prat naceu en Vilaxoán o 03 de maio de 1833, desde neno demostrou unha grande afección polas matemáticas, así como das linguas inglesa, francesa e italiana, de xoven e levado por ese xenio que tiña de “cu de mal asento”, ou sexa, era unha persoa de carácter inquedo e bulideiro, inconstante (tanto no persoal como no laboral) e incapaz de asentarse durante moito tempo en algún lugar ou facendo unha mesma actividade.

Preguntoiro, principios do século XX

  De moi mozo fixo unha viaxe á Habana, onde ficou un tempo ata que veuse na obriga a volver á Vilaxoán por mor de coller unha enfermidade . Curado da doenza, e polo seu carácter para o repouso, foise para Inglaterra. Chegou a Londres naquelas datas de verdadeiro furor por marchar a Australia, xa que tiña unha sona en ricas minas de ouro. Fervello por aventuras emprendeu    Ulpiano Buhígas unha viaxe a aquelas terras das antípodas, onde mercou en compañía de outros estranxeiros unha mina aurífera e dedicouse a súa explotación. Un desgraciado accidente que lle aconteceu visitando as escavacións feitas para atopar o vil e cobizable metal, ocasionoulle a fractura dun brazo que foi a causa de que decidise regresar a Galicia, vendendo a súa parte da mina a outros industriais, que por certo, atoparon ao pouco tempo de partir unha grande veta facendo unha grande fortuna os seus ex-socios.

  Volto a Vilaxoán, e unha vez mellorado abondo nos baños de Cuntis, o seu maxín comezou coa súa imaxinación a lembrar aquelas explotacións de Australia, tivo a idea de explotar as areas auríferas do río Miño. Fixo estudos e construíu en Carril a maquinaria e farramentas que foron necesarios para acometer os traballos, marchouse a Ourense e puxo en práctica o seu proxecto, ao ver que non compensaba a extracción e gastos de traballo (acadou algún ouro) tivo que abandonar esta empresa, volvendo a Carril ao carón do seu irmán Salvador, que xa era un coñecido comerciante da vila e máis tarde Alcalde.

  Unha vez en Carril, e non dando repouso ao seu maxín e actividade, formou un proxecto dunha fábrica de mistos montada cos aparellos máis modernos daquelas datas. Empresa que montou  en compañía do seu irmán fundada en 1861, dando traballo a case 120 traballadores onde a maior parte eran mulleres; fábrica que seguiu funcionando ata principios do século XX.

En 1867 volveu Ulpiano a abandonar o país, esta vez embarcouse para Arxentina. Ao pouco tempo presentara a concurso os planos dunha praza-mercado, que foron aprobados e premiados polo Goberno Municipal de Bos Aires.

Vilaxoán finais do século XIX.  Camiño antigo de Vilaxoán a Vilagarcía
 (hoxe estrada Vilagarcía Cambados). Foto cedida por J.Carlos Porto.
Pertencente ao Museo de Royal Navy de London. O pé de foto é orixinal

  Como antes comentaba que era de “cu de mal asento”, Ulpiano sempre pensaba que non era aínda a hora de sentar ese cu. Pouco despois emprende viaxe a Estados Unidos, onde ficou case dous anos, ao remate dese tempo embarca para Montevideo e nesta capital contraeu matrimonio.

Ficando en Montevideo, e con ese carácter industrial e activo votou case cinco anos estudando o medio de conservar a carne no seu mollo natural, entre ensaios e sacrificios custosos e os seus constantes estudos, acadou ver a luz o invento “sistema Buhígas” .

  Este descubrimento tivo unha importancia para a conservación da carne a nivel internacional. Era moi importante para as longas viaxes da navegación e por suposto para o comercio. Boa proba diso foi que os Gobernos de Uruguai, Arxentina, Brasil, Perú, Cuba e outros lle concederan ao Buhígas o privilexio como autor do invento. En Cuba iniciouse co buque español “Terita” que estaba destinado na Habana.

  Nos xornais da época, falaban de que este mesmo beneficio foi recoñecido polos países : EEUU, Francia e outros, xa que foron enviados moreas de barrís para que puideran valorar o sensacional da carne conservada polo sistema Buhígas.

El Eco de Santiago, maio de 1928

  O Consello de hixiene pública de Montevideo, emitira un informe positivo, onde declara que tratada a mostra de carne cos reactivos que a ciencia indicaba naquelas datas, manifestaron que non se manifestou a presencia de ningunha sustancia que puidera non ser apta para o consumo, polo tanto foi a preferida polo Goberno Uruguaio para o abastecemento do exército e das escuadras.

Case todos os xornais de América e Europa facían mención do invento que viña a encher unha necesidade, principalmente das grandes singraduras da navegación oceánica.

  Ao pasar uns anos, concretamente a principios do século XX, o método de conxelación frigorífica xa viña petando moi forte y co tempo foi substituído polo método Buhígas; porén, aínda seguiu moitos anos compaxinando coa conxelación, por mor que aínda este método estaba nos seus principios e nos buques non estaba implantado polas dificultades que tiña.

  Porén, quédanos o exemplo e capacidade de emprender e iniciar uns proxectos, unha persoa que afrontou uns novos retos do século XIX con enerxía dun home nacido en Vilaxoán de orixe catalán.

Despois dunha longa enfermidade, Ulpiano Buhígas Prat finou en Montevideo o 18 de maio de 1889  Como dicía Albert Einstein: “Non pretendas que as cousas cambien se sempre fas o mesmo”. Ulpiano Buhígas adiantouse á cita do grande físico, xamais fixo o mesmo na súa andaina pretendendo trocar as cousas e o acadou.

Teo Cardalda F,

A SONADA FOLGA NO PORTO DE VILAGARCIA EN 1916 E A SÚA REPERCUSIÓN EN VILAXOÁN

A SONADA FOLGA NO PORTO DE VILAGARCIA EN 1916 E A SÚA

REPERCUSIÓN EN VILAXOÁN

A primeiros de xaneiro de 1916, comezaba unha folga no Porto de Vilagarcía, onde sobre o día 12 aínda non se ollaba solución por parte dos estibadores e dos consignatarios e armadores. Ata este día tódalas xuntanzas viñan de fracaso en fracaso e o conflito seguía en pé con signos moi negativos. Representantes do Comercio de Vilagarcía coidaban que era necesaria a presencia  do Gobernador Civil para atopar unha solución a esta folga.

Foto xentileza de J. Carlos Porto

No día 15, a Cámara de Comercio celebra unha xuntanza no Concello onde acordan fundar unha Asociación Patronal; a mesma hora tamén se estaba celebrando unha reunión dos obreiros no seu domicilio social, onde entre outras cousas acordaron que seguiría a folga mentres non percibiran os seus salarios os gabarreiros e con horas extras igual cos compañeiros a partir  das 5 da tarde, e o descanso que por dereito lle pertencía en atraque e desatraque das gabarras fora das súas horas regulamentarias.

Chegando o día 16, as patrullas da garda civil estaban en servizo permanente, inclusive ían cos crebafolgas (homes contratados no día anterior na xuntanza no Concello) nun bote do Garda Costas “Dorado” nas operacións de carga e descarga.

Foto xentileza de J.Carlos Porto

Neste mesmo día unha morea de obreiros fixeron unha marcha a pé a Pontevedra co obxecto de pedirlle ao Gobernador que mediara cos armadores e consignatarios unha pronta solución; nesta marcha ían un numeroso grupo de mulleres na maior parte esposas e fillas dos traballadores, ao día seguinte o Gobernador Sr. Díaz Moreu chegará a Vilagarcía, onde foi recibido no Concello polo Alcalde Valentín Viqueira, o capitán da Garda Civil Sr. Yañez Salinas . Fixo unha xuntanza para recibir informes do conflito por parte do Alcalde, consignatarios (Ulpiano Buhígas), e membros da Xunta da Asociación “Despertar Marítimo”. Sobre o día 17 aínda non se solucionara este problema despois de horas de negociacións, porén, este día foi tranquilo nas rúas.

Praza da Peixería. 

Ao día seguinte 18, agrávase o problema ao facer causa común cos estibadores os lancheiros transportadores de pinos, os mariñeiros de Vilaxoán e as pescantinas da mesma vila onde a Garda Civil comeza a patrullar polas rúas de Vilaxoán, todo isto acontece xa que os consignatarios non atenden algunhas peticións dos obreiros. Neste día acontece unha sorprendente nova, o Comercio de Vilagarcía collido entre o choque de dúas forzas de patróns e obreiros, e despois de esgotar tódolos medios de prudencia acordan crear unha agrupación de traballadores para defender os seus intereses ameazados. O día 19 os armadores e consignatarios xúntanse no edificio do Casino sen dar ningunha solución.

No Centro Obreiro de Vilagarcía, o día 26 celebran unha xuntanza, onde trocan impresións sobre a folga, acordando celebrar na Asociación de Labregos e Mariñeiros “La Honradez” de Vilaxoán, asociación presidida por Jesús Somoza que fora no ano 1919 con Francisco Santos Crespo os fundadores do Pósito Pescador. Esta xuntanza celebrouse ese mesmo día 26 ás 7 do serán presidida polo presidente de Despertar Marítimo o Sr, Lourido, ao final deste acto acordan nomear unhas comisións para vixilancia da folga.

A partir do día 28 a folga perde o carácter pacifico. A influencia que tivo en Vilaxoán foi determinante pola solidariedade de toda a poboación , as pescantinas deixaron de ir vender a súa mercadoría a praza de Vilagarcía e os mariñeiros non saíron ao mar. Neste mesmo día na primeira hora da mañanciña, tivo que intervir a Garda Civil por actos de coacción aos labregos en Vilaxoán. Nesta vila xa se instalaran o maior número de forza pública con 8 números da Garda Civil a cabalo ao mando dun sarxento, pois había murmurios de sabotaxes e resistencia pasiva e outras medidas de violencia. Como consecuencia destas pequenas liortas foron detidos Xosé Meléndez de 56 anos do Casal é unha muller de Vilaxoán coñecida por María “A Boleira”, a Garda Civil facía servizos de patrulla a pé e a cabalo pola estrada de Cambados ao mando do oficial Lorenzo Sanz Hernández. Os ánimos estaban moi alporizados na vila polo que tivo que presentarse o Tenente Coronel  Salvador Millán xunto co Capitán Sr. Yañez Salinas e o Tenente Francisco Padín, onde visitaron unha chea de puntos de saída de Faxilde, Renza e estrada de Cambados, para tratar que os labregos chegaran coas súas mercadorías a Vilagarcía. En canto a María “A Boleira” foi detida  e acusada ao tribunal pola Garda Civil de coaccionar a unha leiteira despois de guindarlle unha xerra de leite ao chan.

Os Gardas Civís foron aloxados na casa de Serafín Ameijeiras, que fora Alcalde do Concello de Vilaxoán, onde este Sr.  puxo á disposición da forza pública tanto a casa como en todo o que fixera falla. Eu sigo falando e escribindo (sempre en base a moitos documentos que teño históricos) sobre o Sr. Ameijeiras, que foi o cacique de Vilaxoán en todas as súa maneiras de comportarse, tanto como Alcalde e como cidadán corrupto negociando co sulfato de cobre subvencionado para os labregos. Sempre foi un dos máis acérrimos en vender o Concello de Vilaxoán ao de Vilagarcía por catro dinares, o digo con todas as consecuencias que me da a historia documental e as hemerotecas. Porén, a historia da anexión sempre se contou desde un punto de vista subxectivo e sen contar co pobo. Neste ano o Sr. Ameijeiras era concelleiro do Concello de Vilagarcía e “anfitrión” das forzas represoras contra o pobo.

O Tenente Coronel da Garda Civil Salvador Millán, ditou disposicións para garantir “el orden y la libertad del trabajo, inclusive a medidas de represión violentas donde en algunos casos estaría justificadas”. Neste mesmo día a Garda Civil  detivo na estrada de Caldas a Juan Martínez coñecido polo “Portugués”, de 42 anos e veciño de Carril, Manuel Sairo Dios da Illa de Arousa veciño da mesma vila, por exercer cocción a vendedoras de leite.

Sobre o día 29 o conflito ía calmándose , xa que as negociacións ían tomando outro xeito; pero en Vilaxoán as cousas non ían tan ben, xa que volveu o Tenente Coronel ao saber dos murmurios de proxectos de sabotaxe  e violencia, tomou medidas para que a orde se mantivera con todo rigor.

O final da folga pódese dicir que foi o día 30 de xaneiro, en Vilagarcía e Vilaxoán comeza a facerse vida normal; a comisión de estibadores estiveron todo o día percorrendo as vilas avisando a todos os que con eles fixeron causa común, que o conflito estaba rematado. En Vilaxoán saíron ao mar os mariñeiros e as pescantinas foron para o mercado de Vilagarcía. Poren, as forzas da Garda Civil estarían unha semana máis concentradas en Vilaxoán.

Neste conflito houbo un episodio moi importante na Igrexa de Vilaxoán, onde os obreiros do porto estiveron dentro facendo xuntanzas, estando ao tanto o crego desta Vila D. Benigno Santos Pazos. O Xornal  “La Concordia” de Vigo comentaba que a Garda Civil de cabalería entrou na devandita Igrexa ata o altar para desaloxar ás persoas que alí estaban agochadas, acusando ao crego de facilitar a entrada dos obreiros.

O día 30 de xaneiro o crego Benigno Santos Pazos, contesta nunha carta ao  director do xornal “Galicia Nueva”, desmentindo tódalas acusacións que se facían en certos xornais da provincia. A carta comeza co título: “Reconstituyendo la verdad”, comentando entre outras cousas: “......totalmete ajeno a cuestiones políticas de las que no entiendo ni quiero, y a todo lo que no se relacione con mi ministerio y aficiones peculiares mías, vivo haciendo cuanto bien puedo, ni reparar a quien. No debe ser del agrado de alguien este mi proceder por cuanto existe en algunos, muy contados afortunadamente, una gran tendencia a restarme prestigios.........” ......mi plática del pasado domingo, fundada en el Santo Evangelio del día, en la que, lleno de los mejores deseos, les exhortaba a la paz y concordia dándoles la solución del conflicto más razonable justa y equitativa.....”.

Parte do artigo do crego Benigno Santos Pazos ao
xornal Galicia Nueva

Coido que o que comentaba o xornal La Concordia de Vigo, era o que realmente pasou, poren, o crego saíu a defenderse no xornal  Galicia Nueva con máis suavidade e ao mesmo tempo denunciando solapadamente a certas persoas (catro caciques) da parroquia coa tendencia a deixalo mal parado. Facendo unhas pescudas, atopei de Benigno Santos Pazos que era un poeta que publicaba os poemas en galego no xornal  Galicia Nueva e A Nosa Terra  co pseudónimo de Xaniño.

Poema do crego Benigno Santos Pazos en a Nosa Terra

Teo Cardalda F.

O TEATRO CINE “VILLAJUAN CINEMA”

O TEATRO CINE “VILLAJUAN CINEMA”

Moitos de nós sabemos por referencias dos nosos pais e avós escoitar do Teatro-Cine “Villajuan Cinema” do Preguntoiro. Sobre este anaco histórico vou escribir unha notas dos anos 1919-1920 e 1933.

Por aqueles anos o correspondente de Galicia Nueva en Vilaxoán era Antero Costas de profesión barbeiro que tiña a barbería na casa do patín que hoxe atópase ao carón da fonte na praza Rafael Pazos. Antero cando escribía no citado xornal, ao “Villajuan Cinema” chamáballe: “....el nuestro pequeño coliseo de Villajuan...”. Non era de estrañar que o citara desta maneira polas actuacións teatrais, culturais, políticas e de pases de películas daquela época.

Foto aerea dos anos 60. "Villajuan Cinema" subliñado por unha frecha

En maio de 1919 a compañía teatral de Gómez Rocafull puxeran en escena un drama sociolóxico de Joaquín Dicenta “Juan José”, unha das máis importante obra dramática deste xornalista, dramaturgo, poeta e narrador. Con esta peza, Dicenta inaugura por primeira vez en 1895 esta obra teatral onde se ollaba o drama social de España, a realidade que carcomía á maioría da xente do común. Nesta obra actuaban como actores persoas de Vilaxoán sendo moi aplaudida polo abondoso público que acudiu. Por estas mesmas datas tamén estaban a ensaiar o drama galego “Antucho” de Román Loureiro, persoa moi coñecida no pobo por ser o comprador da lonxa. Nestes todos os meses de 1919 desde febreiro ata decembro, as veladas teatrais eran abondosas por mor de que moitas obras estaban en carteis unha morea de semanas.

foto (1)

A obra de Román Loureiro “Antucho” a estiveron ensaiando sendo o seu cadro de artistas a maioría con xente do pobo facendo modificacións para ser estreada en teatros da provincia. Esta obra do Sr. Loureiro a dirixía o Sr. Urioste, tanto a escenografía como a decoración estaba ao cargo de Manolo Rey. Despois de ser presentada no “Villajuan Cinema” o día 15 de xaneiro de 1920, foron a estreala o día 17 ao Salón Varietés de Vilagarcía, sendo as dúas presentacións un grande éxito.

Neste mesmo ano seguían facéndose obras teatrais de autores moi importantes, entre outros os soados irmáns Álvarez Quintero. Nunhas notas que aparecen nos xornais vou facer referencia a un comentario moi significativo sobre o “Villajuan Cinema”:.....la labor en tablas de estos artístas profesionales y amater es acogida con muchos aplausos, por el numeros público que todas las noches acude al elegante teatro-cine del Preguntoiro........

Ruínas do"Villajuan Cinema" .Fotos da actualidade

Porén, tamén tiña o teatro outras presentacións como eran actos sociais e políticos. Nestes apartados imos lembrar algunhas datas do ano 1933. A sociedade agraria e mariñeiros “La Honradez” de Vilaxoán, convocaba o día 22 de xaneiro unha conferencia sobre a Autonomía e Cooperación Agraria que foi exposta polo profesor Xosé Núñez Búa. Comentara o fundamento das cooperativas labregas na Galicia autónoma, que foi expoñendo moi claramente con datos abondo e estatísticas tomadas de organismos oficiais. A conferencia foi seguida por moreas de labregos e mariñeiros que deron mostras de civismo e aprobación co conferenciante Sr. Búa.

Nestas datas de 1933 estábase preparando o Estatuto de Autonomía de Galicia e o Partido Galeguista de Vilagarcía celebraba xunta xeral o 11 de xaneiro deste mesmo ano. Desta xuntanza saíron por unanimidade a directiva composta por: Presidente, Germán Quintela; Vice, Dámaso Carrasco; Secretario Xeral, Jesús Garrido; Secretario de Actas, Francisco Fernández; Tesoreiro, Leopoldo Sampedro; Vocais, Antonio Oubiña, Xoaquín M. Posse e Xoan Parada.

Ruínas do "Villajuan Cinema" Preguntoiro a principios dos anos 90

A primeira iniciativa da directiva era tratar de impulsar con grande actividade a propaganda galeguista, sendo o máis especial dar a coñecer o Estatuto de Autonomía de Galicia en toda a bisbarra; a partir desta data organizarían conferencias en todas a freguesías do concello de Vilagarcía e distrito. A primeira conferencia foi en Bamio o día 15 de xaneiro, onde asistiron: Xosé Giráldez, Germán Quintela Novoa, Antonio Oubiña, Xosé Núñez Búa e Francisco Fernández del Riego.

Toman a decisión de facer no “Vilaxoán Cinema” un mitin con Alfonso Daniel Rodríguez Castelao.

O sábado día 4 de febreiro de 1933 celébrase o acto sendo tanta a expectación agardando por Castelao que moita xente non puido entrar quedando na rúa, moitas persoas estaban polas portas e fiestras para escoitar á figura máis relevante da historia de Galicia do século XX.

Castelao con Luís Bouza-Brey en Vilagarcia, 1933

Presentara o acto o Secretario da Agrupación Galeguista de Vilagarcía Xesús Garrido(1), facendo unha exposición persoal dos oradores. Comezou a falar Victor Casas un dos fundadores do Partido Galeguista e director de a publicación A Nosa Terra. Falou en Vilaxoán cunha oratoria moi áxil e solta, argumentando con datos sobre o Estatuto de Autonomía, O Sr. Casas acadou afervoar ao público que entusiasmado aplaudiron moito tempo. Victor Casas foi detido polos fascistas en 1936, despois dunha farsa xudicial o condenaron a morte e logo fusilado en Pontevedra.

A presenza de Alfonso R. Castelao foi acollida cunha ovación agarimosa, expresión deste agarimo que se lle tiña en todos os pobos da Ría de Arousa, sabendo os mariñeiros que en el tiñan o máis entusiasta defensor. Comezara a conferencia con aquel feitizo característico que achega á xente no intre mesmo de entrar a falar. Foi desfacendo un por un todos os argumentos que empregaban en contra do Estatuto de Galicia polos que se chamaban republicanos, comentando o seguinte: .......aínda sendo republicanos, carecen do máis elemental coñecemento do que a República significa na harmonía dos pobos e a base democrática de liberdade que estes merecen.....

Outra prespectiva fotográfica aerea do "Villajuan-Cinema" de principios dos anos 60

Tamén falara Castelao sobre a interdependencia económica das entidades mundiais ás que uniformismo oponse sen resultado. Ao final do acto a ovación que recibiu Castelao foi impresionante en Vilaxoán. A atención do público existente foi dun respeto absoluto, o que demostraba o interesante que era o tema do Estatuto de Autonomía. Coido que foi un orgullo para Vilaxoán que un dos persoeiros máis relevantes de Galicia estivera dando unha conferencia nunhas datas de esperanza para o pobo galego; ilusións de progreso estouradas a sangue e lume polas “hordas franquistas-fascistas”.

Historia ten abondo este “...pequeño coliseo de Villajuán...”, como así lle chamaba o barbeiro Antero. Hoxe o edificio do “Villajuan Cinema”, atópase en ruínas conservando desde aqueles anos a fasquía da fachada.

-----------------------------------------

(1)-Xesús Garrido Álvarez nace en Vilaxoán o 23 de setembro de 1904. Fixo os seus estudos no colexio San Agustín de Vilagarcía, colexio que co tempo pasou a chamarse León XIII.

Rematados os estudos de maxisterio, pasa a ensinar nas escolas de Renza, Faxilde e Zamar. Ao comezar a Guerra Incivil é acusado de profesar ideas galeguistas e comunistas, o primeiro era ben certo, máis a segunda acusación era de todo falso. Foi sancionado e destinado ao pobo de Barruelo de Santullano na provincia de Palencia que neses intres era fronte de guerra, o que lle impediu tomar posesión da praza, circunstancia que non lle librou de ser inhabilitado para exercer o ensino nunha escola oficial.

Xesús Garrido Álvarez

Posteriormente estivo no colexio Mezquita de Vigo e máis tarde pasa a dar clases no colexio León XIII de Vilagarcía xunto ao grande poeta Aquilino Iglesia Alvariño.

Cando Aquilino vaise para Vigo para exercer como mestre no colexio Labor, queda Xesús Garrido como director do León XIII que daquela xa tiña máis de 50 alumnos.

Cos anos aumentou o alumnado e a sona do colexio, aproveitando unha oferta de venda por parte do seu dono Remigio Valladares, Xesús Garrido e Aquilino mercan o colexio acordando que Aquilino levaría a dirección e Garrido levaría a administración.

Cando Aquilino gaña a cátedra de Latín do Instituto de Lugo, vende a súa parte a Garrido que convértese en director ata o día que finou, o 31 de maio de 1971. Xesús garrido estaba casado con Concepción Castromán e tiveron catorce fillos.

Tamén tiña a titulación de Perito Calígrafo, onde de cando en vez era chamado para exercer os seu servizos na administración de xustiza. Durante 18 anos foi axente de seguros sociais dos mariñeiros de Carril. Tamén era un poeta xa que gañara o premio “Jesús Arellano” organizado pola Universidade Hispanoamericana de Rábida no ano 1964.

Foi unha persoa dunha extraordinaria humanidade. No día do seu pasamento foi lembrado polos xornais Faro de Vigo, La Voz de Galicia e El Correo Gallego como os seus alumnos. Nos citados xornais publicaron artigos da súa intensa laboura humana e educadora no ensino.

T.C.F.

PAZO DE PARDIÑAS E OS SEUS MORADORES

PAZO DE PARDIÑAS E OS SEUS MORADORES

O pazo de Pardiñas, tamén coñecido como Casa Torre dos Pardiñas Villardefrancos é de finais do século XVI. Este pazo serviu de morada, non como outras construccións pacegas que eran de morada e agropecuarios, fica ao carón do mar e no mesmo centro da vila. Está moi ben conservado, ten unha erguida torre, ousadas as súas gárgolas e grandeiros os balcóns. Na porta de arco de medio punto formado por doelas, da paso a un portal  cun salón interior cunhas escadas que nos leva á planta nobre. Un forte balado pecha a parte posterior cun pequeno xardín, que antigamente limitaba co mar na badía do Tombo.

(1)-1900-Mercado ao pé do Pazo

Hai anos tiven a oportunidade de percorrer o seu interior e tiven a sensación de atoparme no século XVIII, entre as súas paredes mantense viva a historia.

O pazo seica foi construído por Xoán da Val e a súa dona María Pérez Leiro Romero, ambos vencellados a esta construcción desde o ano 1591. Ademais, fundaron tamén o convento de San Francisco de Cambados.

Parte este

O vencello do pazo coa familia Pardiñas comezou un século despois, ao casar Francisca Romero de Lis Bermúdez con Ignacio Pardiñas Villardefrancos. Dona Francisca herdara tódolos bens e dereitos dos seus pais, Plácido Romero de Lis e Xoana Bermúdez, descendentes do devandito Xoán Da Val.  Un fillo de Ignacio e Francisca, Francisco Antonio Pardiñas Ayala Villardefrancos, nado en Vilaxoán, fora reitor do Colexio de Fonseca a mediados do século XVIII.

Balado da parte norte onde se atopa o xardín interior

Tumba de o Marqués de Pardiñas Ramón Sanjurjo e de
a súa dona Sofía Neira no cemiterio de San Martiño de Sobrán (Vilaxoán)

Dos Pardiñas vencellados a Vilaxoán, temos a Ramón Pardiñas Ayala e Feixóo sobriño do devandito Reitor de Fonseca. (2)-D. Xosé Rafael Pardiñas Villardefrancos e Varela, capitán retirado cando a guerra da Independencia en 1808 e que tivo unha intensa actividade organizando as milicias defendendo  a Vilaxoán dos ataques dos franceses, causando varias baixas ao inimigo, finou D. Ramón en Santiago en 1825. Este casara con Ana María Taboada, sendo o seu fillo Ramón Pardiñas Villardefrancos e Taboada, Mestre de Campo e Deputado a Cortes e que tivo unha actuación nas contendas civís do século XIX; a súa irmán María da

(2)-José Rafael Pardiñas

Asunción Pardiñas foi quen herdou todo o patrimonio e dereitos do Pazo de Vilaxoán, incluído o pazo de Cereo Vello  . D. Ramón Agustín Sanjurjo Pardiñas Montenegro Marqués de Casa Pardiñas fillo da devandita María Asunción, avogado, deputado provincial a Cortes e senador, condecorado coa

Cruz de Isabel a católica, estaba casado Con Sofía Neira, tamén D. Ramón fora Alcalde de Santiago, contan as crónicas de 1890  que fora un dos mellores alcaldes que pasaron por Santiago, finou o 12 de xaneiro de 1917 no pazo e soterrárono no camposanto de Sobrán.

Porta da entrada principal de arco de medio punto formado por doelas

Da familia dos Pardiñas están soterrados no cemiterio de Vilaxoán o devandito D. Ramón Agustín, o segundo Marqués D. Ramón Sanjurjo Neira, a terceira marquesa Dona Ramona Sanjurjo Neira e mailo seu esposo o Xeneral D. Miguel De Castro Arizcun.

Escudo

A finais do século XIX o tratamento de marqués de casa Pardiñas ostentouno Joaquín Arias Sanjurjo título ao que renunciou; e que estaba emparentado cos Pardiñas de Vilaxoán pola liña da última Marquesa Ramona Sanjurjo, Joaquín nacera en Santiago en 1860 e finou na mesma cidade en 1946, estudiou Dereito en Compostela. A finais do século XIX foise para Monforte a desempeñar gratuitamente a profesión de avogado, alí exerce unha influencia cultural e social. Esta inquietude cultural e a súa independencia política e vinculación ao rexionalismo, levouno a aceptar o pacto de ” Solidaridad Gallega”, movemento ao que se suma dende o primeiro intre. Convocou a Iª Asamblea Agraria de Monforte onde asinou moitas das súas conclusións, Foi Deputado Provincial, creou o “Centro Rexionalista Agrario”. En 1913 escribiu un duro e forte “Manifesto” contra as deputacións provinciais. En 1915 aparece entre os colaboradores da revista “España” de Madrid dunha orientación máis ben melquiadista, pero Joaquín mantén a súa posición política de republicano, agrarista e rexionalista.  Foi moi coñecido o seu ataque  á ORGA

Estatuas do xardín interior

e a Casares Quiroga. Publicou unha morea de estudios sobre temas moi diversos entre os cales o “Estatuto de Galicia” de 1932, sobre o “ Problema Ferroviario de Galicia”1935, “ El Problema Social de Nuestro Tiempo” de 1933. Coido que  non é nada alleo ante a súa vida social e política que, o título de  Marqués nada tiña que ver co seu republicanismo, e  durante a súa vida fixo esquecer tal tratamento.

Os escudos de armas aparecen as faixas escaqueadas dos Soutomaior, o año e bolo dos Bolaño, os roeles dos Castro e as pombas dos Seixas.

Fronte ao pazo atópase un xardín cunha flora importante, antigamente este xardín estaba lindando coa casa pola parte sur. No ano de 1900 o Marqués de Pardiñas abriu un paso entre o Pazo e o xardín para que a xente do pobo puidera pasar. 

Porta de entrada ao xardín e ao interior do Pazo

Neste mesmo ano o Alcalde de Vilaxoán Juan Ouviña, acordara establecer na vila un mercado  que se celebraría o sábado de cada semana. O 6 de abril deste mesmo ano inaugurouse no mesmo lugar ao carón do xardín e fronte ao Pazo. O Alcalde anunciara que este mercado sería libre de impostos e adxudicaría premios aos mellores espazos que se presentaren. (01-Foto)

Na actualidade o Pazo pertence a familia Rodríguez Alarcón  e atópase nun bo estado de conservación.

T.C.F.

TVG RIBEIRAS DE SALITRE Vilaxoán, as ondas do mar de traballo

TVG

RIBEIRAS DE SALITRE

VILAXOÁN DE AROUSA, ONDAS DO MAR DE TRABALLO

Hai uns meses Xosé H. Rivadulla Corcón, guionista, escritor e presentador galego, convidoume a estar con el nun programa para Vilaxoán. O día 29 de setembro de 2019, foi emitido pola TVG onde teño o pracer de presentar o video neste Blog.

Rivadulla, fixo unha fermosa exposición falando coas persoas que gardan e gardaron moita relación co mar á beira dese mesmo mar de Arousa como é Vilaxoán.

Alí atopouse a Rita Lucio mariscadora cunha conversa moi interesante na mesma praia onde traballa. Logo foise para a Praza de Abastos de Vilagarcía onde falou tomando un café con Carmen Tarrío, peixeira de Vilaxoán. Logo ao que este escribe, colleume por banda para ir xantar e falar a As Eiras onde tomamos un bo viño ribeiro e unhas ameixas á mariñeira preparadas por Xefa Torres.

Os xóvenes músicos da vila Uxía Vázquez con zanfona e Álvaro Cardalda co acordeón deleitáronnos coa música do noso mar arousán coa "Foliada de Vilaxoán. No INTECMAR, Rivadulla internouse no científico falando coa directora do centro Covadonga Salgado. Do pasado da conserva e decadencia actual, falaron con Purita Bemposta e Carmiña Couso. Non podía faltar o sair ao mar no barco de José Rañó.

T.C.F. 

A OSTRA NA RÍA DE AROUSA, VILAXOÁN, CARRIL E CAMBADOS

A OSTRA NA RÍA DE AROUSA, VILAXOÁN, CARRIL E CAMBADOS

Nos séculos XVI-XVII e primeiros anos do XVIII, os mariñeiros de Vilaxoán comezaron a obter rendibilidade da ostra coa exportación do produto escabechado e embarrilado cara Castela, a Madrid, a praza de maior consumo.

Nos anos de 1706-1710, no mercado madrileño unha libra de ostra custaba 200 marabedís mentres que no ano 1720 a cotización no mesmo mercado era sete reais de vellón.

A Comboa rico criadeiro de ostras a principios do s. XX.
(Concello de Vilaxoán)

En 1750 os arrieiros-(1) que levaban a mercadoría de peixe salgado e ostras a Madrid (parte da mercadoría era destinada para as mesas das Súas Maxestades), cobraban de 12 a 15 reais por legua percorrida.

As zonas máis produtivas comprendían desde a praia da Comboa até Punta de Corón, O Esteiro do Rial, O Castelete- preto do con o Corbeiro- e toda a praia da Comboa. Mais os mariñeiros de Vilaxoán tamén ían a apañar ostras a outros bancos fóra da vila, concretamente aos viveiros que se atopaban en Vilanova e a Illa de Arousa, o que non deixou de provocar distintas queixas dos

mariñeiros deses portos ao Arcebispo de Santiago de Compostela en tanto que señor da xurisdición:

“veinte años ha que los vecinos de la Isla comenzaron a pescar y cazar pulpos, sardinas y ostras en las ostreras; que éstas hállanse casi más en tierra que en el mar; que los mareantes del vecino puerto de Villajuán, al igual que los de Villanueva, habían pretendido tambien pescar ostra en el citado paraje, lo que siempre se lo impedian”. Quizais xa comezaba o furtivismo na Ría de Arousa.

Un lote de ostras

En 1903 o doctor vilagarcán Roque Carús (2) afirmaba que, a cría da ostra de Vilaxoán e Carril podería competir, gracia ao seu exquisito gusto, coa producida en Franza, Tarento e o golfo de Edimburgo, si se instalaran parques ao estilo dos soados Arcachon, Marnnes e Ostende :“ utilizando, si fuere preciso los duros lechos de teja, tabla sin cepillar y haces de leño; evitando en lo posible el enterramiento de la ostra joven por el cieno y arena movediza, las acometidas de las estrella de mar, erizos, balanos, sérpulas y otros enemigos declarados; y, sobre todo, prohibiendo la venta de ostra menores del  diámetro de un duro, es  decir, de dos a  tres años,  y respentando la veda en los meses de verano”.

A ostra era un produto que xeraba considerable riqueza pero desde que se deixaron saquear viveiros enteiros, esa riqueza desapareceu, ocasionando a ruína de numerosas familias que vivían ou malvivían da súa pesca. Sobre a decadencia da pesca da ostra en Galicia, o economista e sociólogo Alfredo Brañas (3) ten escrito en 1889 na Revista Regional de Ciencias, Letras e Arte que: “el establecimiento de parques ostrícolas en buenas condiciones asegurarían a los habitantes de las riberas una vida holgada e independiente.

O Esteiro, anos 20, Vilaxoán

Triste es confesarlo; siendo las costas de Galicia fecundas en la producción de los más sabrosos moluscos, nunca se ha llegado, sin embargo, a explotarlos de una manera seria e inteligente. En Santa Marta de Ortigueira se hizo un criadero de ostras, que más tarde se entrego al más cruel y punible abandono. Los riquísimos y privilegiados viveros naturales de Carril, Villajuán, Cambados, etc., han desaparecido por completo”.

Aqueles criadeiros naturais antano moi produtivos foron entrando paseniño en  decadencia a partir do século XIX, concretamente en 1860 cando xa non daban ocupación aos pescadores que antes fornecían aos escabechadores e só as mulleres cos nenos ían apañalas na baixamar entre os cons e areais e algún que outro mariñeiro rastrexaba nos fondos das enseadas onde atopaban certas cantidades, case sempre miúdas. A finais do século XIX, pódese dicir que os tan ricos viveiros case desapareceron.

Ante a decadencia e esquilme dos viveiros naturais, a finais do citado século, nun intento de recuperar a súa antiga produtividade, o goberno de Alfonso XII autorizou a unha xeira de industriais o establecemento de parques ostreícolas. Unha Real Orde de 1885 concedeu permiso ao Marqués de Monasterio Alfonso Osorio de Moscoso Duque de Terranova (4), para instalar un viveiro en toda a praia da Comboa, no Concello de Vilaxoán ), a condición de que: “ la siembra exclusiva de ostras extranjeras con que ha de empezarse el parque sea, lo menos a razón de 50.000 por hectárea concedida”.

Na década de 1890 realizouse unha sementeira de 68.500 ostras pero foi traída de outros lugares de España e non, precisamente, da mellor calidade e por este motivo e por non ser o concesionario “una persona inteligente” dito intento non acadou os fins agardados, para rematar converténdose nun fracaso.

Mariscadoras recolledo ameixa no Esteiro
antigo criadeiro de ostras, ano 2005

(1)—Estes arrieiros tamén chamados “Maragatos” pertencían á bisbarra da Maragatería moi preto de Astorga (León), levaban o peixe,ostras e outras mercadorías a Castela ao través da “Ruta Postal”, tamén chamada “Carrera de Galicia”, dende a Coruña esta ruta incluía as Postas seguintes: Betanzos, Portebelo, Outeiro de Rei, Hospital de Chamoso, Fontefría, Pedrafita do Cebreiro, Trabadelo, Cacabelos,  Molinaseca, Fuencenbandón, Astorga, La Bañeza, Benavente, Villacastín, Espinar, Guadarrama, Torrelodones, e as Rozas.

Arrieros maragatos en ruta, finais do s. XIX

Os arrieiros tamén levaban peixe fresco para Madrid, para transportar esta mercadoría, estes estaban ao mando dos “Maestros de Postas”. Estes transportistas tiñan a saída da Coruña para Madrid ao pé das 4 ou 9 do serán, invertendo no percorrido unhas tres xornadas da viaxe.

Estes correos a cabalo encargados de face-lo percorrido de Posta en Posta o peixe fresco, facían un total de 41 viaxes da Coruña a Madrid nos meses de decembro ata abril, chegando a facer un termo medio de nove viaxes no mes.

No Arquivo Xeral de Contas de Simancas. Marina,legados 4183 e 4187,carpeta 1751-54, aparecen algúns nomes destes arrieiros: Francisco Ares veciño de Val de San Lourenzo (Astorga); Tomás de la Puente veciño de Lucillo (Astorga) etc.

Roque Carús Falcón

(2)-Roque Carús Falcón,naceu en Vilagarcia en 1852, médico, doutor en ciencias físico-químicas e naturalista ilustre, dedicou os seus traballos ao estudio da fauna e a flora microscópica e análises biolóxicos mariños, todas a súas pescudas deixounas nun libro marabilloso moi apreciado no estranxeiro. As súas obras máis notables son: “Los secretos de la Naturaleza, flora y fauna de la ría de Arosa”. Finou no ano 1910.

Alfredo Brañas

(3)-Alfredo Brañas, xurista, avogado, economista, sociólogo e político rexionalista, naceu en Carballo o 11 de xaneiro de 1859 e finou en Santiago o 21 de febreiro de 1900. Entre moitos dos seus escritos, recollo o que fai referencia á decadencia da ostra en Galicia: “Memoria acerca de las pequeñas industrias que conviene establecer en la provincia de Pontevedra ( La Coruña, 1889 )”. Sobre 1892, redactou en Vilagarcia de Arousa “Las Bases Generales del Regionalismo”, que permaneceron inéditas ata 1983. Os seus restos atópanse preto da tumba de Rosalía de Castro.

(4)-Duque de Terranova, naceu en Madrid o 25-05-1858 e
finou en Vilagarcía o 24-11-1901