VILAXOÁN-PRIMEIROS DÍAS DA GUERRA CIVIL, 1936

VILAXOÁN

PRIMEIROS DÍAS DA GUERRA CIVIL, 1936

O levantamento do exército o 18 de xullo de 1936 contra o goberno lexítimo da República nacido das urnas, sendo a  cabeza visible o Ditador Franco, tivo a súas consecuencias tráxicas e sanguentas nesta vila como en miles de pobos do país. A represión foi brutal tanto nos primeiros días como en toda a contenda.

(Vilaxoán anos 1935 ( Preguntoiro)

 Ao longo da noite daquel sábado 18 de xullo, tivo lugar o incendio das sociedades “Club Náutico de Regatas” e “ Juventud Católica” por parte de persoas que defendían a lexitimidade do goberno; estas sociedades eran rexentadas por persoas da alta sociedade de Vilagarcía sendo partidarias do golpe de estado, algunhas delas simpatizaban coa Falanxe e outras representaban á dereita máis retrógrada.

O luns día 20 pola mañá, ten lugar unha xuntanza de moitos simpatizantes do Frente Popular no Teatro Vilagarcia para decidir se ían a folga xeral. Neses intres foi chamado con urxencia a Pontevedra o deputado de “Izquierda Republicana”  Elpidio Villaverde Rei onde se lle pediu que mandase á capital milicianos armados. De volta a Vilagarcia declarase a folga xeral e fórmase o comité executivo do Frente Popular na Alcaldía, onde se toma a decisión de armar aos obreiros e requisar automóbiles; moitas persoas  non saen das súas casas e a cidade vai quedando case deserta. Anteriormente xa meteran na cadea como prisioneiros máis de 30 persoas de significada ideoloxía dereitista, que en todo momento non foron obxecto de malos tratos nin dano algún.

Directiva de Real Club de Regatas, algúns destes integrantes
foron partidarios do golpe de estado fascista

Porén, todo isto non foi máis que unha ilusión e nada efectivo, xa que o tenente  da Garda Civil de apelido Belay que dirixe as forzas  ao seu mando, aborta a resistencia de Vilagarcía e acada que remate a presión dos resistentes na mañanciña do día 21.

Co paso das horas e organizados os simpatizantes do golpe de estado, colle o mando como comandante militar da Praza o coronel de Regulares Salvador Mujica Buhígas, comezando a da-las ordes oportunas. Nomea como alcalde ao avogado Frutos Cereceda Lapatza e adxuntos a Emiliano Porto e Wenceslao Oubiña.

O día 24 preséntase unha columna de Pontevedra ao mando do capitán da Garda Civil Manuel Bernal con forzas de Artillería e falanxistas. Pola estrada de Rubiáns baixa outra columna de Artillería ao mando do comandante Santiago Revilla. Estas dúas columnas únense e marchan sobre Cambados, ao saír de Vilagarcia teñen un enfrontamento a tiros con

Elpidio Villaverde, terceiro pola esquerda. Alcalde de Vilagarcia e Deputado
Por Izquierda Republicana, na terraza da praia Compostela nas festas de
San Roque 1934. A súa esquerda atópase Bernardino Machado expresidente
de Portugal exiliado por mor do golpe militar no veciño país. A nena que ollamos
na foto é a filla de Elpidio: Rosina.

unha morea de militantes do Frente Popular, que cortaran a estrada ao carón do convento de Vista Alegre. Máis tarde atoparan outras barricadas con moita resistencia en Vilaxoán e o Rial preto do río do mesmo nome onde estouparan unha ponte, a resistencia non puido parar ás columnas de Bernal e Revilla, entrando en Cambados.

Instantánea do mesmo día que a anterior foto na mesma 
praia de Compostela con Bernardino Machado 
e outras persoas
que están sen edintificar. Tamén atópanse as 
dúas fillas de
Elpidio cunhas amigas.

De volta para Vilagarcia, camiñan pola estrada de Pontecesures e atopan en Bamio unha ponte estoupada e non poden seguir, daquela dedícanse a combater aos legalistas republicáns no monte de Xiabre.

O día 25 pola tardiña, estas columnas vanse para Pontevedra despois de reducir en Sanxenxo e o Grove os últimos grupos de leais á República.

Rogelio Díz Fuentes veciño de a Lagoa, pasou polas 
cadeas de 
San Simón (Lazareto) e o Fuerte San Cristóbal 
(Navarra), 
sonado pola súa masiva fuga de presos

Nembargantes, os fuxidos nos montes de Xiabre e Lobeira non foron totalmente eliminados, seguiron resistindo con actos de sabotaxe nas liñas eléctricas e nas vías do ferrocarril. Ante isto volve de Pontevedra o capitán Bernal coa súa columna e fai unha batida o 29 de xullo sobre Xiabre coa axuda dos hidroavións da base de Marín. Ao día seguinte o fan cos refuxiados no monte de Lobeira entrando por Cornazo, Pontearnelas e Sobradelo,  facendo cinco baixas  e varios feridos aos resistentes, entre eles Latorre, persoa que mandaba un dos grupos.

Francisco Muníz

O 4 de agosto nomeouse xuíz militar da Praza ao capitán Carlos G. Rei comezando a instruír os procesos sumarísimos contra os resistentes e leais á República, as consecuencias destes “procesos”

Juan Piñeiro

foron arrepiantes, penas de morte, cadea perpetua etc. O fiscal de apelido Puga, lles pide pena de morte a o ex-xuíz municipal Luís Pardo, Manuel Ouviña, Ramón Mondragón e Angel Navia. Ao alcalde Valentín Brionés, Jesús Villaverde Rei e José Otero foron condenados a cadea perpetua. Aos veciños de Vilaxoán, Francisco Muñíz, Antonio Alejandre e Vicente Montenegro, o fiscal pide a cadea perpetua, quen presidía este tribunal foi o coronel Ledo, Ezequiel Vidal foi condenado a morte e conmutada a perpetua. Tanto os anteriormente citados como Roxelio Diz Fuentes e 

Na fila sentados o segundo pola esquerda é Antonio Alejandre
con outros presos na cadea de San Simón (Lazareto)

Juan Piñeiro Pérez foron levados ao Lazareto (Illa de San Simón) . A Roxelio Diz e Ezequiel Vidal máis tarde os mandaron para a cárcere do Forte de San Cristóbal de  Pamplona, pasados unha morea de anos todos eles  foron postos en liberdade, pero era unha liberdade vixiada. Todos eles pasado moito tempo foron refacendo a súa vida paseniño con moitas dificultades, inclusive Juan Piñeiro Pérez chegou a ser Patrón Maior de Vilaxoán.

Antonio Alejandre entrevistado en Vilaxoán polo sonado xornalista
Perfecto Conde Muruais para a revista Gallegos en 2015.

 O mais triste de todo isto foron as represalias en todas a súas formas a centos de persoas ao longo da guerra e na posguerra como: rapado do pelo ás mulleres, control de vixilancia permanente a persoas soamente por vinganzas persoais, control nos Cuarteis da Garda Civil onde lles daban malleiras, requisas nas casas polos falanxistas dos que eles pensaban que eran sospeitosos, práctica do terror a persoas que non fixeron ren pero si algún dos seus familiares, despidos nos traballos , a queima dalgunhas casas por si se atopaba dentro algunha persoa das que andaban a buscar, para queimala en vida, etc..

Antonio Alejandre ao pé do Pazo de
Pardiñas en 2015. Finou en 2017 aos 102 anos

 Arrepiante foi o asasinato de persoas “paseadas” a sangue fría guindados os cadáveres en calquera cuneta  por elementos que se dicían da Falanxe. “Paseados” só polo feito de defender a legalidade vixente como era a República e a democracia. Entre moitos deles en Vilaxoán foron: Rodrigo Berruete Alejandre, José Otero Lago, Manuel Soto Valle, Antonio Basilio Sayanes González, José Rei Cores,Antonio Soto Patiño, Manuel Diz Fuentes, Enrique Mariño Barreiro, Serafín Nogueira Santorun, Manuel Rei Urcera, Joaquín Valle Torres e Santiago Rivas Martínez.

Os máis baixos instintos do ser humano afloraron con esta semellante brutalidade, non habendo xustificación ningunha para cometer estes asasinatos que aínda despois de setenta anos quedaron na total impunidade.

Esta é un  anaquiño histórico da Guerra Civil e posguerra, historia que sempre nos ocultaron tanto na escola como en outros eidos da vida, sendo imprescindible recuperar esa memoria histórica e dala a coñecer en toda a súa crueza e realidade aínda que non nos guste, para que os nosos descendentes saiban a verdade do que pasou e que non volvan a cometer os mesmos erros. Cousa que hoxe 2019, a dereita franquista volve a seguir creando odio e enfrentamentos xa que non aprederon a usar a forza da razón, só coñecen a razón da forza.

Entrevista a Antonio Alejandre (video caseiro) no Monte de Xiabre

Por Gonzalo Bouza-Brey e Teo Cardalda no verán de 2005

A IGREXA ROMÁNICA DE SAN MARTIÑO DE SOBRÁN - HISTORIA

A IGREXA ROMÁNICA DE SAN MARTIÑO DE SOBRÁN

HISTORIA

A Igrexa de San Martiño de Sobrán data do século XII. Seica foi levantada sobre as ruínas dun antigo mosteiro do que poucos datos hai. Rutas de lo románico en la provincia de Pontevedra, que o mosteiro de Sobrán foi patrimonial e quizais dúplice e que perdeu a súa categoría ao desaparecer os seus patróns.

(Praia do Preguntoiro onde se pode ollar a Igrexa)

As novas tómanse da doazón que fixo o conde D. Ramón, asemade con Dona Urraca, ao mosteiro de Antealtares o 28 de marzo de 1098. Hipólito de Sa comenta no seu traballo

(Interior e altar)

Por estas mesmas datas, a Raíña Dona Urraca fai doazón a Antealtares doutro mosteiro de nome "Supratelio" de Sobradelo, ao carón de Sobrán.

Igrexa nos anos 30

No ano 1114 hai unha doazón á Catedral  de Santiago, sendo Arcebispo D.Diego Xelmirez, das pertenzas que tiña Ramiro Muñíz, incluíndo a Igrexa, en ( San Martín de Severana ) Sobrán.

 É digno de mención o comentario que sobre esta igrexa fai Chamoso Lamas: "esta Iglesia tiene que figurar entre los monumentos próceres de nuestro románico y es una de las pocas que se conserva intacta en lo que a influencias góticas se refiere".

A igrexa está ao carón do Pazo de Sobrán que pertencía ao Mariscal Suero Gómez de Soutomaior, quen reformou o Pazo empregando as pedras do derruído mosteiro de Cálogo de Vilanova,. Ao mesmo tempo pasaba a él o patronazgo da igrexa onde a vinculou e comunicou con unha porta lateral ao Pazo, porta que hoxendía está tapiada.

DESCRICIÓN ARTÍSTICA

A igrexa de San Martiño de Sobran é un fermoso exemplo da arte románica en Galicia. A súa planta é rectangular, cunha soa nave e ábsida semicircular. A bóveda, de canón semicircular, está sostida por arcos transversais, apoiados en pares de columnas amosadas que dividen a nave en tres compartimentos, dos que se abren xanelas con arcos de medio punto, faltando a da parede central do Sur onde unha porta, que foi pechada con ladrillos, conserva a portada exterior. As xanelas teñen forma de seteira sendo a máis importante a que, na parede Norte, dá luz ao coro, que ten dous pares de columnas con capiteis, e unha triple arquivolta apoiada nos saíntes ábacos.

(Outra prespectiva do interior)

Baixo as xanelas hai unha imposta corrida e nos compartimentos da nave, ao carón do altar maior, atópanse os sartegos dos Gómez de Soutomaior; baixo o arco conopial da parede do Norte fica o de D. Xoán Mariño de Soutomaior, o fundador da vila e porto de Vilaxoán. No fronte figuran dous escudos labrados e sobre o sepulcro descansa unha estatua xacente con vestiduras episcopais que sostén un libro sobre o peito mentres na banda frontal hai unha inscrición con letras góticas coa lenda: "AQUÍ YAZ MARIÑO DE SOUTO MAYOR ARCYDYANO DE REYNA QUE FAIECEYO ANO DE MIL CCCCLXXXXVI A II DE NOVEMBRE"

Esta arca sepulcral, que descansa sobre dous leóns, cobre o fronte con tres escudos que levan os blasóns dos Soutomaior, Aldao, Mariños e Medoza.

A estatua xacente está vestida con as galas pontificais. As mans sosteñen sobre o peito un libro, e a cabeza descansa sobre tres almofadas escalonadas. Están dous anxos con libros nas súas mans parecendo como se estiveran entoando cánticos.

Seica, esta obra lembra ao artista que fixo o mausoleo do bispo de Ourense, Don Alonso López de Valladolid, que se atopa na beira dereita da entrada da Azabachería da Catedral de Santiago de Compostela.

(Parte sur e cemiterio)

É probábel que tamén sexa o mesmo escultor quen fixo o sepulcro do Arcebispo de Santiago Don Rodrigo de Luna, quen finou en xullo de 1460, que se atopa na capela maior da igrexa  Ex-Colexiata de Iria Flavia (Padrón). O bispo de Ourense, D. Alonso López, finou en 1468, oito anos despois do falecemento do prelado compostelán.

No outro compartimento da parede Sur, figura a estatua xacente dun cabaleiro armado do que non se coñece o seu nome, sen celada e cunha espada sobre o peito. Polos escudos que ten o sepulcro, quizais podería pertencer a familia dos Soutomaior.

Tres xanelas saeteras, con lisas arquivoltas sobre columnas de sinxelos capiteis, ábrense no ábsida do presbiterio que cubre unha bóveda de canón rematada en cascaron, apoiada dun arco que divide en dous tramos a capela maior.

(Igrexa no ano 2001)

Columnas semiadousadas dividen por fora o ábsida en cinco tramos, salientando no central belas xanelas de arcos de medio punto con arquivoltas de bocel e xeitosos capiteis.

Na fachada, de tres corpos, ábrese a portada con arquivoltas sobre pares de columnas acodilladas de directriz semicircular, da mesma fasquía ca da parede Sur. Unha colección de pequenos canos están baixo a cornixa sobre a que se abre unha xanela semellante á portada na que loce un rosetón.

ALGÚNS ARTISTAS AO LONGO DOS SÉCULOS

Neste capítulo quero citar algúns artistas que dixaron a súa pegada na igrexa de San Martiño de Sobran desde o século XVII ata finais do XIX. En tan longo período de tempo, houbo en Vilagarcía e arredores certa presenza inglesa e francesa, xa pois é sabido que foi Vilagarcia a primeira cidade galega que lle declarou a guerra a Franza e houbo un natural de Vilaxoan que mandou tropas que loitaron contra os exércitos franceses, o capitán Xosé Pardiñas. A guerra trouxo, como sempre, unha gran depresión económica e foron numerosos os saqueos nas igrexas.

(Plano da Igrexa)

Na Ría de Arousa non atopamos obradoiros e artistas locais de certa importancia, de modo que a maioría das obras feitas  na igrexa de Sobrán pertecen a xentes de fóra da comarca ou de artistas que procedían de Santiago, Padrón ou Noia.

Comezamos co apartado arquitectónico, falaremos tanto da construción como das restauracións e falaremos de mestres de obras, canteiros, carpinteiros e albaneis.

CANTEIROS

Construción da sacristía en 1690 por Domingo Insua, da vila de Troáns.

Arranxo das paredes da sacristía en 1690, por Andrés Núñez de Santiago de Compostela.

Retello e arranxo do fallo en 1770 e arranxo do adro en 1771 ,por Benito Caneda da freguesía de Dimo (Catoira).

Restauración dunha parte do adro 1772-73, por Raimundo Besada de Dimo.

Lousado do adro en 1799 e levantamento do campanario en 1802, por Bruno Baliñas de Dimo.

Arranxo do lousado do adro 1807, por Xosé Filgudiras, de Cuntis.

CARPINTEIROS

Retello e arranxo do fallo 1770, por Benito de Aval, da vila de Vilaxoán.

Retello 1718, por Simón Carvallo.

Obras na sancristía en 1698-1700, por Gregorio da Silva, do lugar de Castro.

Retello e arranxo do fallo en 1770, por Pedro López, de András, Francisco de Navia, de Caleiro, e Cristóbal Vea, de Cambados.

ALBANEIS

Retello en 1684-85, por Pedro Ruso de Riveira.

Retello xeral 1717-19-20-21, por Benito De la Torre.

ESCULTURA

Caixa do retablo en 1642,obra dun escultor de apelido Delgado.

Imaxe de San Martiño esculpido en 1648, por Francisco Díaz, do lugar de Sisán.

Dourado e pintura do marco do altar maior en 1766, por Andrés Xiráldez, de Paradela.

Andas da Virxe do Rosario en 1774, por Nathec de Portugal.

(Parte sur da Igrexa  ao carón do cemiterio)

Arranxos na imaxe do Rosario en 1803-04, por Cosme Núñez, de Boiro.

Cruz do Neno Xesús en 1798, dourado e pintura dunhas andas en 1799, por Lucas Pérez, de Padrón.

Retablo de ánimas en 1718-19, por Rosendo Refoxos, de Vilanova de Arousa.

PRATEIROS

Composición da cruz do pendón en 1792, por Nicolás Aller, de Santiago de Compostela.

Arranxo da cruz en 1617, por Mateo Falcón.

Dourado do viril en 1677, por Xoán Gamallo, de Cambados.

Composición da cruz en 1809, por Fernando López, de Santiago de Compostela.

Dourado do cáliz en 1794 por Xosé Novoa , veciño de Santiago, onde traballou nos derradeiros anos do século XVIII e primeiros XIX. Foi un importante prateiro que realizou importantes obras na Catedral de Santiago, como as trece varas de palio,

Igrexa en 1919

pertegueiros, pincernas e silencios; seis copóns novos de prata; dous Santiagos de ouro con pedras preciosas e outras composicións en 1788-89. Traballou en 1795 os bances das dúas andas e dous atrís. No ano 1805  fixo catro copóns e en 1807 un Santiago de ouro.  X. Novoa vivía na freguesía de Salomé e suponse que alí finou no primeiro decenio do século XIX. Composición do cáliz  en 1661, por Francisco Oia, de Cambados.

Composición do cáliz en 1771, coroa da virxe 1788, arranxo da cruz do pendón 1802, composición de vinaxeiras 1806, arranxo da culler do cáliz 1807, obras todas de Xaime Porto Mariño, de Santiago de Compostela. Composición da cruz en 1765, por Dionisio Bens, tamén de Santiago de Compostela.

OUTROS ARRANXOS DA IGREXA

(Tumba de Xoan Mariño de Soutomaior)

A función litúrxica, como temos visto, leva aparellada todo un conxunto de atributos propios, desde as campás mesmas até, a confección de ornatos sacros, reixas e algunhas obras de pintura. Hai, pois, outros artistas que interveñen na realización de obras menores, suntuarias ou non, que cumpre citar:

Marco e tarima do altar maior en 1767, por Benito, do lugar de Abalo.

Casulla e outras roupas en 1815, obra de Luís Beltrán, de Santiago de Compostela.

Arranxo dos pendóns en 1815, por Casaldarnos, de Santiago de Compostela.

Varios obxectos de latón de 1771, por Diego Crespo.

Compoñer  asento e peana do altar maior en 1680, por Antonio Da-Priva.

Pendón de damasco branco en 1801, por Jacobo Eiras, de Santiago de Compostela.

Compoñer vidreiras en 1771, por Domingo

Igrexa e parte do Pazo de Sobrán. Foto sacada desde a Punta
do Preguntoiro no ano 2016

A. Fandiño, de Santiago de Compostela.

Cancillas do adro en 1719, por D. Piñeiro Fernández.

Composición dunha troneira en 1702, por Domingo Fontán.

Composición de vidreiras en 1789, por Rafael Guerra, de Noia.

Candeeiros de madeira en 1771, por Francisco Navia, de Caleiro (Vilanova de Arousa).

Pintura do sombreiro do púlpito en 1782, por Pastor Cuteda.

Arranxo das portas en 1617, por Xoán de Pazo.

Pintura do monumento en 1796, dourado e pinturas baras do palio 1798,  por Lucas Pérez de Padrón.

Candeeiros de madeira en 1768, por Rafael Reino.

(Altar)

Arranxo dun pendón en 1804, por Domingo Lucas Rial.

Compoñer vidreiras en 1802, e de novo vidreiras e máis troneiras en 1807,por Sebastián Rodríguez de Carril. Pendón do Rosario en 1798, roupas da virxe e casulla de damasco en 1799, por Manuel Rubianes. Catafalco de defuntos e terno completo en 1850, por Alexandre San Martín, de Santiago de Compostela. Despensa, oratorio da sancristía, compoñer caixóns do altar maior en 1698-1700, por Gregorio da Silva de Castro. Casulla negra en 1771, por Manuel Vicente. Casullas en 1767, por Xoán Ilario, do porto de Vilaxoán.

Velaí algúns nomes de artistas dos obradoiros de carpintería e ebanistería de Vilaxoan que fixeron traballos en outras igrexas da bisbarra:

Manuel Canosa, que fixo a lámpada do Santísimo en 1849 na Igrexa de Bamio. Anxo (?), que renovou todo o tellado da capela sur da Igrexa de Caleiro (Vilanova de Arousa) en 1909, e Benito Aval, que arranxou o tellado en 177

(Tumba dun Cabaleiro dos Soutomaior)

OUTRAS NOVAS DA IGREXA

Moitos foron os saqueos que durante séculos sufriu a igrexa e como consecuencia perdeu gran parte da súas riquezas: xoias, pinturas e tallas en madeira e perpiaño, chegadas en doazón, desapareceron para endexamais retornaren. Un exemplo das doazóns é o dun emigrante do século XVII de nome Alonso Fiel de Cavarces, natural de Sobrán, residente na cidade dos Anxos de Indias, que donou unha cantidade de xoias importante.

(Unha das columnas da Igrexa)

Ata hai uns anos, no fornelo da fachada, houbo unha estatua ecuestre de San Martiño con perruca carruxada e chapeu de penuxe, que desapareceu misteriosamente e até hoxe nada se sabe dela. Era unha fermosa obra esculpida en perpiaño, realizada no século XV, e quizais hoxendía esta embelece algunha casa señorial que, de seguro, saben ben de ónde procede e a quén pertence, de xeito que para que o pobo de Vilaxoan recupere isto que era seu, de veremos agardar a que algunha persoa nos diga en qué mans se atopa agora. Esta peza é inconfundible, xa que o cabalo tiña unha pata rota a causa dun accidente que sufriu o canteiro da Lagoa, Sr. Diz, que se aferrou a ela para evitar caer ao chan cando estaba a limpar a figura e como non soportou o seu peso partiu pola parte máis feble, acabando no chan o bo do Sr. Diz e mailo anaco da pata cabalar.

(Fachada da Igrexa en 1919, cando aínda 
estaba a escultura
ecueste de San Martiño do século XVI. 
Desaparecida por arte de maxia)

Sobre este episodio, recollo parte do poema publicado no libro titulado Mis Memorias, obra precisamente do fillo deste canteiro da Lagoa, de nome Roxelio Diz. Libro editado na cidade de Puebla en México. A poesía comeza así: "La Iglesia de Vilaxoán,/ tiene la fachada antigua;/ la recuerdo desde niño,/ grabados en piedra fina./ San Martín al frente estaba,/ con una mano partida;/ que se la partió mi Padre,/que desde ahí se caía./ Fue un día señalado,/ fracturando tres costillas,/ el caballo sin la mano,/ y mi padre sin costillas. / San Martín y el caballo, / quedaron allá arriba; / mi padre en el hospital, / curando sus heridas. / Y la mano del caballo del jinete San Martín; / no se pudo restaurar, / pues lo llevaron de ahí. / San Martín quedó haí, / reliquia muy admirada; / y cuando de viejo volví, / ese tesoro no estaba./ Desde haí no se fue solo, / sin una mano no andaba; / fue un milagro Señor, / el pueblo, así exclamaba. / San Martín y el caballo, / y la pila de bautizo, / reliquia de siglo XV,/ que han desaparecido”.

Os libros da freguesía de Sobran que se conservan no Arquivo Histórico Diocesano son: Libro de Fábrica de 1906-1945, Libro de la Cofradía del Buen Jesús y Ánimas de 1678, Libro de la Cofradía de Nuestra Señora del Rosario de 1667 e Libro de la Cofradía de Nuestra Señora del Carmen de 1753. Este último recolle a morte en combate durante a Guerra da Independencia do veciño de Vilaxoán Juan Ozores, preto de Burgos, en 1808.

Outros dados que podemos tirar é o nome do Cofrade Maior en 1676, o Mordomo D. Ventura Gómez Mariño, xuíz do Coto de Sobran.

Dos moitos acontecementos que tiveron lugar nesta fermosa igrexa, quero subliñar un en especial, o vencello dos apelidos Valle e Inclán cando contraeron matrimonio o primeiro de abril de 1735 dous veciños de Vilaxoan, Pablo del Valle e María Inclán, tataravós de Ramón del Valle-Inclán.

A campá grande é do ano 1903, realizada en Arcos da Condesa por Melchor Ocampo. A mediana tamén foi feita en 1903 polo mesmo fundidor, e a campá pequena é do ano 1833.

PÍA BAUTISMAL DO SÉCULO XIII

Pía Bautismal

A pía bautismal (s.XIII), é unha fermosa obra de cantería cedida en 1911 á Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, na actualidade pertence ao Museo da mesma cidade e pódese ollar na Igrexa de Santo Domingo onde tamén fica o sartego de Suero Gómez de Soutomaior, Señor de Sobrán irmán de Juan Mariño de Soutomaior fundador da vila e porto de Vilaxoán.

Algunhas pedras que embelecen o adro da Igrexa, pertencían a capela de Santa Mariña, hoxe desaparecida, unha perda e atentado cultural ao noso patrimonio Artístico, por preguiza, ignorancia, desidia, incultura e barbarismo. Desta Capela de Santa Mariña teremos outro apartado escrito,  xa que gardaba unha estreita ligazón coa Igrexa de San Martiño.

Teo Cardalda Fernández

PRINCIPIOS DA VILA

PRINCIPIOS DA VILA

Vilaxoán de Arousa atópase na marxe sur da Ría de Arousa na posición de latitude 42º 35` 4 N. e lonxitude 08º 47´ 3 W. Esta vila e porto é o núcleo de maior importancia tanto en poboación coma en edificación da freguesía de San Martiño de Sobrán. Toda a freguesía abrangue unha superficie de 5,9

Carta náutica da Ría de Arousa de Tomás López (1784)

Quilómetros cadrados con 83 Hectáreas de monte e 3.787 habitantes do censo de 2010. Foi concello de seu desde 1836 ata 1913 e desde entón pertence ao concello de Vilagarcia de Arousa.

Ampliación da mesma carta, onde se ollea
a Vilaxoán e Sobrán

Non hai moita constancia de cándo comezou a ser habitado o lugar onde naceu a vila, pero os estudios arqueolóxicos, o conxunto de costumes e crenzas que se transmitiron de xeración en xeración e a toponimia, danos pé para xulgar que debeu estar  habitada dende tempos moi antigos. Non é moi doado fixar con exactitude a época na que se formou un núcleo de poboación con un nome definido, pero tomando como base as excavacións que se fixeron a fins do século XIX e primeiros do XX, nas que apareceron varios obxectos de pedra pulimentada e cobre pertencentes a razas aborixes, pódese dicir sen dúbida que a vila debeu estar habitada nunha época cando menos anterior á neolítica, e polo tanto, prehistórica.

Na nave da igrexa de San Martiño de Sobran, do século XII, e máis no cemiterio, apareceron sartegos antropoides e moedas dos reis visigodos Égica e Witiza, achados que deberon ser descubertos en 1874 cando se acometeron unhas obras  no cemiterio e no adro, estando de crego Vicente María Tettamanzi, que remataron en 1880. No cemiterio tívose que reprantar a parte que está fronte á fachada principal da igrexa, levantándose unha fermosa escaleira de perpiaño que dá entrada ao adro do camposanto. A obra tiña unha razón de ser, xa que o camposanto atopábase ao descuberto e os nenos que pasaban para a escola sempre estaban a xogar dentro do mesmo e algunhas persoas atallaban camiño pasando por él. Tamén

Insuiña e parte da badía do Tombo nos anos 60

se fixo unha parede que separaba o adro da rúa, outra que deslindaba o camposanto do adro e unha terceira pola banda do nacente para pechar completamente o cemiterio. Estas paredes deron lugar a outros departamentos e locais separados, un deles quedará como adro principal embelecido con árbores. A desigualdade do terreo provocou a necesidade de erguer a terra pola entrada, así como desmontar rebaixando todo o terreo da parte superior. Este traballo non foi moi doado pero si moi custoso, sacándose unha morea de carros de terra e rochas que se racharon para dá lo fondo indispensable e poder abrir sepulturas. Ademais das devanditas obras, construíronse paredes exteriores para pechar unha pequena praza que se atopaba fronte a unha escola de nenos. Como anteriormente dixen, coido que os devanditos achados tiveron lugar cando se fixeron as obras e o crego Tettamanzi era unha persoa de alto nivel cultural e cunha perspectiva social progresista. A remodelación perdura hoxendia, con algún que outro troco no percorrer dos anos, mais a fasquía é a mesma.

 Na obra Legado Histórico de Fermín Bouza-Brey, de Marcelino Abuín, coméntanse os indicios da presenza sueva á vista dos novos achados arqueolóxicos, segundo noticias recollidas no xornal El Porvenir, de Santiago de Compostela, no ano 1876.  Marcelino comenta no seu libro:

“No adro cemiterio da igrexa parroquial, a máis de dous metros de profundidade... descubriuse casualmente ao abri-los cimentos para construír unha capela unida ao hastial do norte, un antigo cemiterio”.

Sete foron polo menos as sepulturas descubertas só na profunda gabia aberta, e, ademais, indicios das moitas que existiron primitivamente naquel chan.

anos 50

Na súa maior parte compúñanse de grandes lastras de máis de tres metros de alto, que formaban a maneira dunha caixa máis ancha na cabeceira ca nos pés e cun fondo que estaba revestido de grandes ladrillos e nalgunhas tamén de baldosas. Había algunhas que tiñan as paredes laterais formadas de ladrillos. Unha delas atopábase escavada na roca ata a terceira parte da súa altura.

Varios foron os ladrillos enteiros que se sacaron, uns de barro e outros de cal, e todos eran notabeis polas súas dimensións. Habíaos cadrados de máis dun pé de lado e rectangulares de dúas e media cuartas de longo e unha de largo e tres polgadas de groso.

Nalgunha sepultura aparecen depositados varios cadáveres. Débese nota-lo tamaño dos osos extraídos, así como o groso dos cranios, que nalgúns chegaba a catro liñas.

Ao nivel dos sepulcros tamén se descubriu un pequeno arco de sillería curvado por un lado e cuberto no seu interior de terra negra, que parecía cinza descomposta, unha capa de muíño de man atopouse a pouca distancia“.

 Nas necrópoles galegas das provincias de A Coruña e Pontevedra, o uso dos sarcófagos remóntase aos primeiros tempos do cristianismo; uns tiñan forma de cuba rectangular (Iria Flavia, Santiago, Santo Tirso de Oseiro etc.), outros tiñan formas antropomórficas, en parte con ondulacións en forma circular ou case de ferradura na cabeceira.                                                     (Vilaxoán desde o ar)

Non parece seguro que tódolos sistemas de enterramento estivesen recubertos de pranchas espesas, senón por sistemas de cuberta do máis elemental; eran pedras de dimensións variábeis, de formas máis ou menos regulares. Desta clase de sarcófagos temos dabondos exemplos que apareceron en moitas maneiras: tallados na rocha (Portomouro, Vedra, Sarandon, Fornelos, etc..), ou ben como sartegos a ras da terra (Iria,                  

Santiago, A Lanzada, San Vicente do Grove, Caldas de Reis, Ouviña-Cambados  e San Martiño de Sobrán).

Tamén apareceron achados de olería romana e moedas dos emperadores Constancio Cloro e Constantino. Os topónimos que atopamos en toda a freguesía dános pé para dicir que os iberos, celtas, fenicios, gregos e romanos, de primeiro, e os godos, suevos, normandos e árabes despois, estiveron poboando este porto de Sobrán.

Manuel Murguía en Galicia, sus monumentos y artes, su naturaleza e historia de 1888 , comenta que, ao saír de Vilagarcia en dirección a Cambados e a curto treito do convento das agustinas (Concello de Vilaxoán naquelas datas), atopouse nun terreo de enxurrada un moi grande depósito de cunchas entre as cales ollábanse mesturados ósos de animais, compoñendo o todo dun verdadeiro kjoekkenmoedding, ou refugallosde cociña. Cubertos con unha capa de terra de seixos, cando os obreiros comezaron a escava-la fendedura e reenche-la estrada, apareceu o depósito, no que predominaban as cunchas de ostras, berberecho e mexilón. A cada momento aparecían ósos que polas súas dimensións puideron ser de grandes paquidermos extintos e tamén restroballos de cerámica e mosaicos romanos.

Explorou un pouco por riba este depósito, sempre que  lle permitían as circunstancias, D. Ramón del Valle Bermúdez, pai do gran literario Ramón del Valle-Inclán. D. Ramón del Valle laiouse de non poder salvalo da completa destrucción por causa dos traballos da construcción do novo peirao de Vilagarcia (alertara desta destrucción no seu xornal La Voz de Arosa), xa que, buscando terra para o recheo, acometeuse o desmonte do terreo onde se atopaban e non tivo tempo máis que de achar algúns ósos e un cranio humano, asegurando que algúns dos osos tiñan ocos fendidos como para sacarlles a medula e outros apresentaban raias lonxitudinais e sinais de raspaduras, como se foran feitas con útiles de pedra. O Sr.Valle tratou de conserva-lo cranio para o estudio das xeracións vindeiras, gardouno nun caixón, pero foi víctima dos xogos infantís dos seus fillos.

( Mariñeiros da Vila á procura de peixe na Ría, anos 70)

Na Enciclopedia Universal Ilustrada, de 1920, fala da punta do Preguntoiro e un pouco máis aló da punta da Gorma é do illote do mesmo nome, que era un punto preferido polos mariñeiros de Vilaxoán para a pesca do congro ao palangre, comentando que, tendo este illote moi pouca extensión debeu estar habitado en tempos remotos, e onde en 1915 afloraban na súa superficie anacos de tégula romana.

O eminente polígrafo vilagarcián D. Fermín Bouza-Brey, expuña nas súas teses que os romanos escolleran o porto de Vilaxoán como un dos que arribaren de cando en vez nas súas viaxes pola Ría de Arousa; na súa opinión, tódolos achados de restos de ánforas procedían da limpeza dos barcos que se atopaban no porto.

T.C.F.

CONCELLO DE VILAXOÁN. 1836-1913

CONCELLO DE VILAXOÁN. 1836-1913  

Os Concellos, na forma en que hoxe os coñecemos, teñen a súa orixe na Constitución de Cádiz de 1812,  e un dos seus artigos dicía: “Para el gobierno interior de los pueblos habrá Ayuntamientos compuestos del alcalde o alcaldes, los regidores y el procurador síndico, y presididos por el Jefe político, donde lo hubiere, y en su defecto, por el alcalde o el primer nombrado entre éstos, si hubiere dos”. Se pondrá Ayuntamiento en los pueblos que no lo tengan, y en que convenga le haya, no pudiendo dejar de haberle en los que por si ó con su comarca, lleguen a mil almas, y también se les señalará termino correspondiente”. 

A primeiros do século XIX, concretamente en marzo de 1813, constituíase en Santiago a Deputación de Galicia para impulsar os “concellos institucionais”. Paralelamente, creábase o concello de Sobran tomando o nome da antiga xurisdicción.

As circunstancias políticas non favoreceron o desenvolvemento constitucional que ía supor unha nova andaina para os gobernos locais, aínda que axiña comezouse a por en marcha a nova organización, unha vez constituídas as primeiras deputacións provinciais ao Aveiro do artigo 335, punto tres, da Constitución, que di:“Cuidar que se establezcan Ayuntamientos donde corresponda los haya conforme a lo prevenido en el articulo 310”. 

Pero os novos concellos case non tiveron tempo de funcionar como tales, xa que a volta do desterro do nefasto Fernando VII e a súa proclamación como Rei absoluto tiveron consecuencias negativas para España e, de feito, supuxo o retorno aos usos e costumes do antigo réxime nos que xogaban un papel estelar os nobres, abortando desde o comezo unha etapa de modernidade constitucional que se consagra cun Real Decreto de 4 de maio de 1814 anulando e deixando sen ningún valor a Constitución de 1812 e tódalas leis e decretos producidas. 

En 1820, a Constitución de Cádiz é de novo posta en vigor a causa do alzamento de Riego pero en 1823, e coa axuda dos Cen mil fillos de San Lois, parouse en seco o desenvolvemento constitucional e, outravolta, retornou o absolutismo. Nembargantes, os concellos que xurdiron durante a etapa liberal, 1812–1814 e 1820-1823, entre eles o de Sobran, deixaron a súa pegada entre o poboación.

Esta experiencia serviu para demandar concello propio cando, ao aveiro do Decreto de 23 de xullo de 1835, abriuse o prazo para o arranxo provisorio dos concellos. Un Real Decreto de 24 de xullo de 1835 da pé  á nova organización territorial do país que abre de novo as canles da instalación duns novos concellos. 

No BOPP do día 3 de decembro de 1836 aparece publicada a nova división municipal do partido de Cambados na que figuran nove concellos e onde Vilaxoán aparece como unha parroquia máis do concello de Vilagarcia. Ese mesmo día, o procurador xeral do concello de Vilaxoán, Bonosio Tapias, dirixe unha instancia ao Xefe Político da provincia, na que se pode ler: “ al estenderse en aquella comarca la noticia, confirmada en el Boletín de ese día, de que hacía a dicha villa dependiente con todo el Coto de Sobran , del Ayuntamiento de Villagarcia, causo un profundo sentimiento en sus naturales, que unanimemente resolvieron se acercase a V.S. el exponente, como su representante, para manifestarle los justos títulos con que cuenta Villajuan para considerarse capaz de formar por si sola un Ayuntamiento”. 

xestións que precisas para acadar o que se desexa. 

En realidade, o Sr. Procurador xeral daba cumprimento ao acordo do seu concello de data un de decembro no que se facía constar o acordo de que o procurador Sr. Tapias pase a Pontevedra e en representación da freguesía de Sobran faga públicos na Deputación os inconvenientes derivados da “anexión” da freguesía ao concello de Vilagarcia, sen esquecer que na freguesía de Sobran, en tódalas épocas constitucionais, houbo Concello propio por ter máis de 500 veciños, e ,finalmente, facer todas as 

Na instancia apresentada na Deputación faise constar que Vilaxoán goza de título de vila e ademais que: “… desde remotos siglos; que tiene comercio, fábricas, agricultura y un puerto cómodo que le facilita la extracción de sus producciones y la introducción de los artículos necesarios para toda la Provincia; que lla formó ayuntamiento en las épocas constitucionales; que su situación topográfica le ofrece a las aldeas de su dependencia fácil acceso. Y que, además de razones de justicia y de comenencia pública, hay otra que en política no debe despreciarse, y es que con la medida, cuya rebocación se desea, se humilla el amor propio de los de Villajuan, privándoles de un derecho cuya posesión han gustado, y alimentado la vanidad de sus rivales los de Villagarcia, que ufanos se jactan de la victoria, excitando con esto resentimientos y motivos de discordia, cuyas consecuencias son siempre funestas”. 

A Deputación dirixe un escrito ao Xefe Político no que se pode ler:“La villa de Villajuan por medio de su procurador general ofrece varias razones que persuaden a esta Comisión  que la formación del Ayuntamiento de Villagarcia no está conforme a los principios de conveniencia de los pueblos que lo componen. Deseando evitar todo motivo de perjuicio en las plantas de las municipalidades que V.S. tiene dispuesto publicar en el Boletín de mañana, mientras que la Corporación reunida no delibere acerca de una esposición, la Comisión de Diputación y la Junta de Armamento espera que V.S. se sirva mandar suspender a la publicación hasta el Boletín próximo de la división municipal del Partido de Cambados”. 

A instancia pasa a informe dos membros da comisión de revisión dos concellos, os señores Gayoso e Reino, que consignan ao marxe do pedimento e asinan o siguiente dictame:  “Cuando la Comisión nombrada para los Sres. de la Diputación Provincial reconoció la división de los Ayuntamientos del partido de Cambados hecha por la anterior Diputación no dejó de advertir que convendría un Ayuntamiento en la villa de Villajuan por ser una población que gozó siempre de igual privilegio cabeza de jurisdición y habitada por gentes de comercio y de fortuna; pero no hallando la Comisión en el expediente ninguna instancia hecha por los vecinos de Villajuan con objeto de mantener la municipalidad como lo verificaron los de Villanueva de Arosa, creyó que hallándose Villajuan tan inmediato a Villagarcia se conformaban sus vecinos entenderse con este último Ayuntamiento, cediendo el derecho que podían tener a conservar el suyo. Juzga la Comisión sin perjuicio del mejor dictamen de S.E. que es admisible su solicitud por las razones que expone y van indicadas, constituyendose el Ayuntamiento de la Parroquia de San Martín de Sobran, la de Sobradelo y aún de la de San Lorenzo de András, agregada antes a la de Villanueva de Arosa”. 

Semella un pouco sospeitoso que despois de case un ano de estudos, tiras e afrouxas, a Deputación intente que San Martiño de Sobran pase a depender do concello de Vilagarcia. O 5 de decembro de 1836, a Deputación e a Xunta de Armamento de Pontevedra, comunican ao Sr. Procurador Xeral, D. Bonosio Tapias, o acordo de rectificación que aproba a criazón do Concello de Vilaxoán, sendo o seu primeiro Alcalde D. Xosé Torrado, rexedor máis antigo Pascual Besada,  procurador síndico Xosé Búa e secretario Manuel Rubianes.

A partir de entón pasan a formar parte do Concello de Vilaxoán as freguesías de Sobran, con 1967 veciños, Sobradelo, con 292, e San Lourenzo de András con 191. En 1842, os veciños de András solicitan á Deputación a segregación para se unir ao Concello de Vilanova. O expedente de anexión comezou a tramitarse o 21 de maio de 1842 e á cabeza dos veciños de András estaba Antonio Piñeiro, mordomo pedáneo, sendo comisionado para esta tarefa Xoán Ramón Patiño, deputado provincial polo partido de Cambados. O 17 de decembro do mesmo ano, a Corporación da Deputación facía efetiva a incorporación de András ao Concello de Vilanova de Arousa con efectos desde o primeiro de xaneiro de 1843. Así foi. 

A partir deste ano, a andaina do Concello de Vilaxoán seguiu o seu curso normal mentres desde Vilagarcía arreciaban as chamadas para que se unira, acompañadas dunha campaña xornalística. Sobre esta unión comezouse a falar no ano 1909. A iniciativa saíu do que fora Deputado a Cortes e Ministro, Augusto González Besada, natural de Pontevedra.

O Xornal compostelano Correo de Galicia do 04-03-1913 recollo unha nova
onde o día da anexión a Vilagarcía, dasaparece todos os libros e actas
da longa andaina de moitos anos
do Concello. Xamais apareceron. Unha das grandes
cacicadas que fixeron 

En setembro dese mesmo ano, na finca que tiña en Poio o devandito político, xuntáronse os alcaldes dos tres concellos, Carril, Vilaxoán e Vilagarcia. Durante a reunión, o Sr. Besada comentoulles o siguiente: “ … que no es posible pedir ni obtener cosa de valía para estes ayuntamientos, entretanto por su unión no constituyesen una entidad grande; que recomendaba por ello y porque deseaba se le facultase el poder demostrar a estos pueblos un interés por éllos, el que se fuese cuanto antes a la anexión de los ayuntamientos de Carril, Villajuan y Villagarcia… ”. O 4

Nota ampliada do Correo de Galicia-1913

de outubro de 1911, o alcalde de Vilagarcia, Valeriano Deza García, convoca unha xuntanza no concello para falar da anexión, e comparecen o alcalde de Vilaxoán, Serafín Ameijeiras, e Ramón de la Fuente, alcalde de Carril e ademais os veciños de Vilagarcía Eugenio Salgado López, Eduardo Fernández e Francisco Padín Piñeiro e Juan Oubiña Iglesias, de Vilaxoán. Acordaron facer realidade a anexión das tres vilas e con esa intención crean unha comisión permanente cos tres secretarios dos devanditos concellos reflectindo na acta o siguiente: “… Siguiendo precedentes de lo practicado en casos análogos, la conformidad de la mayoría de los vecinos con el proyecto de anexión, se manifestará por medio de edictos anunciandolo en los tres pueblos y que tambien habrán de insertarse en el Boletín Oficial de la provincia dando un plazo de diez días durante el que los vecinos que no están conformes, lo manifiesten por escrito en las respectivas alcaldías…”. 

Tamén acordaron que na vindeira xuntanza se presentara un estudo moi detallado da situación económica dos tres municipios e dous meses despois, concretamente o 2 de decembro, nunha sesión plenaria do concello de Vilaxoán tómase o acordo de solicitar a anexión a Vilagarcia, acta que foi recibida polo alcalde desta última vila o 18 de decembro quen convoca un pleno extraordinario  para o día siguiente na que toman a palabra varios concelleiros entre os que cumpre subliñar a Padín, que dixo o siguiente en relación coas finanzas municipais dos tres concellos: “El Ayuntamiento de Villajuan es satisfactorio, porque si bien cubre su presupuesto ordinario de gastos con un repartimiento de unas siete mil pts., tiene hoy caja sobre ocho mil pts. Lo que demuestra que van en progresión y afianzándose los ingresos.

No puede decirse lo mismo del de Carril, que según nota de créditos facilitado por su Secretario parece que debe hasta unas cien mil pts…”. O Secretario do concello de Vilaxoán, Jesús Pajares, certifica o 17 de febreiro de 1912 que sobre a anexión non se formularan reclamacións entre os veciños unha vez transcurrido o prazo que de 30 días hábiles. Eles, a corporación toma o acordo de elevar o expediente á Deputación Provincial pregando a aprobación da anexión. 

Nembargantes, si se produciron unha morea de problemas como, por exemplo, o roubo dos libros de actas das sesións e tamén parece ser que houbo un cambio de actitude por parte da corporación, pero o certo é que o 31 de marzo de 1913 péchase unha etapa da historia de Vilaxoán cando definitivamente se produce a anexión. A derradeira corporación estaba formada polas persoas siguientes: Alcalde, Serafín Ameijeiras. Concelleiros, José Manuel Paz, Zoilo Trigo, José Rodríguez Fernández, Celestino Maquieira, Manuel Raimundez, Jesús Jueguen, José Ferro, Manuel Soto e Manuel Martínez. Secretario, Jesús Pajares. 

A Casa Consistorial atopábase na rúa do Preguntoiro ao carón dunha fábrica de salgadura propiedade de Zoilo Trigo na que hoxe atópase un edificio de recente construcción. 

A primeira vista, semella que o proceso de anexión foi un camiño de rosas pero ollando con moito detemento e con lupa diversa documentación de carácter oficial e estudiando o contexto político da época e aos mesmos protagonistas, un ten a impresión que se actuou dunha maneira caciquil seguíndoo dictado de certos potentados de Vilagarcia e Vilaxoán. Pero esta é outra historia que alguén a escribirá no seu día para narrar o que realmente aconteceu.

Algúns documentos do Concello de Vilaxoán

 



Teo Cardalda F.